Αρχαία Μεσσήνη: «Στο φως» η Συνοικία των πλουσίων

Είκοσι οκτώ κεράκια έσβησε πριν από λίγες ημέρες ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης, γιορτάζοντας τα 28 χρόνια που έκλεισε στην Αρχαία Μεσσήνη. Χρόνια σκληρής δουλειάς, κόπων και αγωνίας, μα και δικαίωσης για τον αρχαιολόγο από τη Θεσσαλονίκη, που κατάφερε να βάλει στον παγκόσμιο χάρτη την Αρχαία Μεσσήνη. Τώρα πια δεν είναι μόνο οι Μυκήνες και η Ολυμπία, μα και ο υπέροχος χώρος της Αρχαίας Μεσσήνης που έχτισε ο Επαμεινώνδας το -370.

Ο αρχαιολόγος από τη Θεσσαλονίκη, που
κατάφερε να βάλει στον παγκόσμιο χάρτη
 την Αρχαία Μεσσήνη, Πέτρος Θέμελης,
 στο νεοανακαλυφθέν ρωμαϊκό ψηφιδωτό

Εργατικός, μεθοδικός, δουλεύει όλα αυτά τα χρόνια με πείσμα και θέληση, χωρίς να συμβιβαστεί με τα όποια συμφέροντα δυσκολεύουν το έργο του. Δεν είναι λίγες οι φορές που συγκρούστηκε είτε με την τοπική κοινωνία, είτε με συντεχνιακά συμφέροντα. Και το ταξίδι δεν τελειώνει εδώ. Οι ανασκαφές συνεχίζονται και θα συνεχιστούν και τα επόμενα χρόνια, ώσπου ολόκληρη η πόλη να έρθει στο φως.
Φέτος γίνονται εργασίες στην Αγορά, στο Θέατρο, στη συνοικία του Θεάτρου αλλά και στα τείχη, όπου αναστηλώνεται ένας πύργος μετά την εμβληματική Αρκαδική Πύλη. Οι επισκέπτες θα δουν και έναν εντυπωσιακό κίονα, κοντά στην Αγορά, ύψους 10 μέτρων περίπου. Επάνω στον κίονα ήταν ένας μεγάλος χάλκινος ανδριάντας, που δεν έχει βρεθεί. Επίσης φέτος ολοκληρώθηκε η αναστήλωση του συνόλου της ανατολικής στοάς του Γυμνασίου, ενώ στο πρόγραμμα μπήκε και η ανακαίνιση της Παλαίστρας, με χρήματα που έχει προσφέρει ιδιώτης.
Πέρασαν 28 χρόνια από τότε που ο Γεώργιος Μυλωνάς, γενικός γραμματέας της Αρχαιολογικής Εταιρείας, ανέθεσε τον Πέτρο Θέμελη τη διεύθυνση των ανασκαφών στην Αρχαία Μεσσήνη: «Ημουν ακόμη σχετικά νεαρός και εξεπλάγην όταν, μετά τον θάνατο του Ορλάνδου, που είχε σκάψει στη Μεσσήνη, με κάλεσε ο Γεώργιος Μυλωνάς για να μου αναθέσει τη διεύθυνση των ανασκαφών. Θεωρούσα αυτό το έργο πάρα πολύ δύσκολο, τιτάνιο θα έλεγα. Να φανταστείς ότι ο αρχαιολογικός χώρος ήταν ανύπαρκτος, δεν φαινόταν τίποτα, ήταν όλα θαμμένα στα χώματα. Μόνο στο στάδιο εξείχαν μερικές κολώνες».

Στα μεγάλα έργα
Ο Πέτρος Θέμελης δεν μπορούσε να αρνηθεί, είπε όμως ότι δεν είχε καμιά διάθεση να έρχεται στην περιοχή για 2-3 εβδομάδες τον χρόνο, να σκάβει και μετά να ξαναθάβει τα ευρήματα ή να τα αφήνει έκθετα. Ζήτησε, λοιπόν, υποστήριξη να ενταχθεί η Αρχαία Μεσσήνη στα μεγάλα έργα πολιτισμού, να αγοραστεί η γη. Πράγματι ο Γεώργιος Μυλωνάς, με τις προσβάσεις που είχε στην κυβέρνηση, πέτυχε το 1986 να ενταχθεί η Αρχαία Μεσσήνη στα μεγάλα έργα πολιτισμού, μαζί με τη Βεργίνα, τον Μιστρά και τη Δήλο. Ετσι, όπως λέει ο ίδιος, ανασκαφικές εργασίες εξασφάλισαν χρηματοδοτήσεις από τα ευρωπαϊκά προγράμματα, επιπλέον όμως «χτύπησα και πόρτες ιδιωτικές και κατάφερα να έχω χρηματοδοτήσεις ώστε να κάνω απευθείας αγορές κτημάτων. Οι κάτοικοι τότε με παρακαλούσαν να πουλήσουν τα κτήματά τους, τα είχαν χέρσα οι περισσότεροι, δεν τους ενδιέφεραν. Αγοράσαμε 400 στρέμματα περίπου στην πρώτη 5ετία. Αυτό μας άνοιξε νέους ορίζοντες».
Χρειάστηκε να περάσουν περίπου δέκα χρόνια ώστε το έργο του Πέτρου Θέμελη να αρχίσει να φαίνεται και να αποκαλύπτεται με εντυπωσιακό τρόπο η πόλη της Αρχαίας Μεσσήνης: «Είπα ότι πέτυχα στα δέκα χρόνια περίπου. Είχε αρχίσει να δείχνει το πράγμα. Καθώς αγόραζα γη έσκαβα κιόλας για να φέρω στην επιφάνεια τα μνημεία. Τότε κατάλαβα ότι αυτού του είδους τα μνημεία, των μεγάλων διαστάσεων, θα πρέπει να τα αναστηλώσεις, τα ίδια σου μιλάνε, σου λένε σήκωσέ με όρθιο, μη με αφήνεις στη λάσπη. Ετσι και έγινε...
Σήμερα η Αρχαία Μεσσήνη έχει αναγνωριστεί, παγκοσμίως θα έλεγα, ως ένα έργο πρότυπο ως προς τη μορφή του και τη διαχείρισή του. Είναι ένας χώρος ανοιχτός, ελεύθερος, ποτέ δεν λέμε όχι να μπαίνει ο κόσμος, να φωτογραφίζει, να μελετάει, να κάνει ό,τι θέλει, να παίζει θέατρο, να δίνει συναυλίες. Θα προσπαθήσω και θα το πετύχω νομίζω, αν όχι φέτος σίγουρα του χρόνου, να γίνουν εδώ εκθέσεις μοντέρνας τέχνης, ακόμη και εκθέσεις αγροτικών προϊόντων, με μεσσηνιακά προϊόντα». 
Μία από τις μεγάλες εκκρεμότητες στην Αρχαία Μεσσήνη είναι η ανέγερση του νέου μουσείου, θέμα που φαίνεται ότι διχάζει τα δύο χωριά της περιοχής. Ο Πέτρος Θέμελης σημειώνει πάντως ότι η χωροθέτησή του έχει γίνει και το κτίριο θα ανεγερθεί έξω από τον αρχαιολογικό χώρο, «πρέπει να γίνει έξω από τα τείχη, εκεί που δεν θα φαίνεται και εκεί που θα καταλήξουν οι τουρίστες μετά την ξενάγηση».
Πριν από λίγες ημέρες ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης μας ξενάγησε στους χώρους όπου ανασκάφηκαν τελευταία και αποκαλύφθηκαν σπουδαία ευρήματα όπως η Συνοικία των πλουσίων, τα Ρωμαϊκά Λουτρά αλλά και τα Εργαστήρια των Αγορανόμων.
Το θέατρο της Αρχαίας Μεσσήνης είναι από τα πιο εντυπωσιακά μνημεία αυτής της πόλης. Εχει μάλιστα, όπως σημειώνει ο κ. Θέμελης, «μία ιδιαιτερότητα, είναι το μόνο θέατρο που το βλέπεις αμέσως από την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου και μάλιστα από πάνω. Ολα τα άλλα θέατρα οι επισκέπτες τα βλέπουν από κάτω». Φέτος στο θέατρο προστέθηκαν ακόμη δύο σειρές σε όλες τις κερκίδες και θα μπουν άλλες τρεις, τουλάχιστον, μέχρι το φθινόπωρο.

12.000 θεατές
Ο κ. Θέμελης τονίζει: «Είναι ένα μνημείο που τελικά κάνει τη διαφορά εδώ στη Μεσσήνη. Ηταν ένα τεράστιο θέατρο, περίπου τόσο μεγάλο όσο της Μεγαλόπολης. Στην πρώτη του φάση μπορούσε να περιλάβει 12.000 ανθρώπους καθιστούς. Εμείς θα αναστηλώσουμε περίπου όλο το κάτω κοίλος και θα έχουμε καθιστούς σε λίθινα καθίσματα γύρω στους 2.000 ανθρώπους. Και αν βάλουμε και πάγκους θα φτάσουμε περίπου στους 2.500». Για την αναστήλωση του θεάτρου προσέφερε χρηματοδότηση το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος.
«Εγώ δεν ξεπουλάω σε κανένα κεφάλαιο τα αρχαία. Εγώ παίρνω από τα κεφάλαιο χρήματα για να τα δίνω στους προλετάριους αρχαιολόγους και τους εργάτες». Αυτή είναι η απάντηση του Πέτρου Θέμελη στον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων που τον κατηγόρησε για «προσπάθεια οικονομικής εκμετάλλευσης ακόμη και της επιστημονικής διαδικασίας της αρχαιολογικής έρευνας».
Ο λόγος της αντίδρασης του Συλλόγου, όπως λέει ο καθηγητής, είναι το ότι «ζήτησα να συνεργαστώ με ξενοδοχειακά συγκροτήματα ώστε να στέλνουν ξένους να συμμετέχουν μαζί μας στη διαδικασία, όπως συμμετέχουν εδώ και χρόνια οι Γιαπωνέζοι, που δεν είναι αρχαιολόγοι και άλλοι άνθρωποι μεγάλοι, 60, 70 ακόμη και 80 ετών, από την Πρετόρια της Νοτίου Αφρικής». Ο καθηγητής τόνισε ότι η δική του προσπάθεια αποτελεί κανόνα σε όλο τον κόσμο, σημειώνοντας μάλιστα ότι στο Ισραήλ ακόμη και οι αρχαιολόγοι πληρώνουν χίλια ευρώ τον μήνα για να πάρουν μέρος στις ανασκαφές.

Πολύχρωμο ψηφιδωτό
Πριν από το θέατρο της Αρχαίας Μεσσήνης, ο Πέτρος Θέμελης και οι συνεργάτες του ανασκάπτουν μια συνοικία πλουσίων. Συνήθως, σημειώνει ο καθηγητής, δίπλα στα θέατρα βρίσκεται μια συνοικία με σπίτια αριστοκρατών της ρωμαϊκής εποχής. Ο καθηγητής επισημαίνει ότι τα καλύτερα δωμάτια στα σπίτια αυτά λέγονταν ανδρώνες και εκεί οι άνδρες συμποσιάζονταν. Μάλιστα στα συμπόσια μπορούσαν να πάρουν μέρος αυλητρίδες και εταίρες που ήταν μορφωμένες και συζητούσαν με τους άνδρες. Φτάνοντας σε αυτήν τη συνοικία ο επισκέπτης μπορεί πλέον να αντικρίσει ένα εντυπωσιακό πολύχρωμο ψηφιδωτό. Στο κέντρο μάλιστα φέρει την επιγραφή του δημιουργού του, που πρέπει να ήταν φημισμένος: «Παράμονος Αναγνόστης Εποίησε». Ψηφιδωτά έχουν και άλλα σπίτια της συνοικίας που φαίνεται ότι ήταν πάρα πολύ σημαντική και σε τοποθεσία πάνω από το θέατρο, την κρήνη της Αρσινόης, τη βόρεια στοά της Αγοράς, το Ασκληπιείο.

Λεπτομέρεια ψηφιδωτού δαπέδου ανδρώνος

Με πήλινο πάτωμα
Εδώ και τρία χρόνια ο Πέτρος Θέμελης σκάβει την Αγορά της Αρχαίας Μεσσήνης, που ήταν απέραντη και με πολλά μνημεία. Ηδη έχει φέρει στο φως τον ναό της θεάς Μεσσάνας, την οποία τώρα στερεώνει, ενώ με χορηγίες από ιδιώτη θα σκάψει για να φέρει στο φως και τους άλλους τρεις ναούς που κατέγραψε ο Παυσανίας, του Ποσειδώνα, του Δία Σωτήρα και της Αφροδίτης. Στην Αγορά όμως βρήκε συμπτωματικά και Ρωμαϊκά Λουτρά, ένα πολύ ενδιαφέρον μνημείο για τους επισκέπτες, που εντυπωσιάζονται από τα πήλινα κολονάκια πάνω στα οποία στηριζόταν το πήλινο πάτωμα του λουτρού. Τα λουτρά ήταν υπόκαυστα, θερμαίνονταν με φωτιά που άναβε κάτω από το πήλινο πάτωμα.

Ρωμαϊκά λουτρά

Ο έλεγχος των εμπόρων
Η τεράστια Αγορά της Αρχαίας Μεσσήνης ήταν χώρος περιπάτου, επίδειξης, αναψυχής. Ηταν τοιχογραφημένη και περιελάμβανε επτά κόγχες με αγάλματα.
Στην ανατολική της άκρη βρέθηκε ακόμη ένα πολύ ενδιαφέρον εύρημα σε πολύ καλή κατάσταση. Πρόκειται για τρία μαρμάρινα τραπέζια με τα μέτρα της εποχής, στα οποία γινόταν ο αγορανομικός έλεγχος. Ο έλεγχος γινόταν με ειδικές πέτρινες κοιλότητες, διαφορετικού μεγέθους σε κάθε τραπέζι, άλλη για το κρασί, άλλη για το λάδι, άλλη για τα σιτηρά κ.λπ. Ο αγορανομικός έλεγχος των εμπόρων γινόταν τουλάχιστον μία φορά τον χρόνο.

Τράπεζες αγορανόμων

Αυτοκρατορικά ίχνη
Επίσης στην Αγορά ο Πέτρος Θέμελης με τους συνεργάτες του βρήκαν βάθρα της αυτοκρατορικής οικογένειας των Φλαβίων, του Βεσπεσιανού, του γιου του Τίτου, του άλλου του γιου Δομιτιανού και της Σεβαστής, συζύγου του Δομιτιανού.
Το εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ότι το βάθρο του αυτοκράτορα Δομιτιανού είναι κατεστραμμένο στην περιοχή της επιγραφής του ονόματός του, ενώ και στο βάθρο της Σεβαστής το όνομα του συζύγου της, Δομιτιανού, έχει σβηστεί με βίαιο τρόπο.
Ο καθηγητής εξηγεί ότι μετά θάνατον ο Δομιτιανός καταδικάστηκε από τη Σύγκλητο, λόγω της αυταρχικότητάς του, με την ποινή του σβησίματος της μνήμης του. Ετσι στην Αρχαία Μεσσήνη καθαιρέθηκε το άγαλμά του, ενώ σκαλίστηκε και το όνομά του στο βάθρο, ώστε να μην υπάρχει, καθώς επίσης το ίδιο έγινε και με το όνομά του στο βάθρο με το άγαλμα της συζύγου του!
Πάντως, ο κ. Θέμελης σημειώνει ότι η αυτοκρατορική οικογένεια των Φλαβίων έδωσε βάρος στην ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας και χρηματοδότησε αποστραγγιστικά έργα, την αναδιανομή γαιών κ.λπ. Τέτοια έργα πρέπει να έγιναν και στη Μεσσηνία, γι' αυτό και η Μεσσήνη τούς τίμησε.

Βάθρα αγαλμάτων της οικογένειας των Φλαβίων

ΠΕΤΡΟΣ ΤΣΩΝΗΣ: (Ιούλιος 2014)

Γιά την αρχαία Μεσσήνη και τον Αριστομένη, Πέτρου Θέμελη

Στη Β∆ Μεσσηνία, την Ιθώµη και τη γύρω περιοχή του στενυκληρικού πεδίου, είχαν αναπτυχθεί µικρές πόλεις πριν από τη σπαρτιατική κατάκτηση της χώρας στα τέλη του -8ου αι., η οποία κατάκτηση διέκοψε την εξέλιξη τους προς πολυπλοκότερους αστικούς σχηµατισµούς.
Η σπαρτιατική κατοχή φαίνεται ότι δεν οδήγησε ταυτόχρονα και στην πλήρη απώλεια της ταυτότητας των κατοίκων των περιοικίδων αυτών πόλεων, δεν κατάφερε να αφοµοιώσει όλους τους Μεσσηνίους. Σηµαντικό ρόλο στην αντοχή και την αντίσταση των Μεσσηνίων ενάντια στον αφανισµό τους έπαιξαν η διατήρηση των τοπικών λατρειών και ιδιαίτερα των ηρώων, η µνήµη για τα κατορθώµατα θρυλικών µορφών του παρελθόντος, όπως ο Αριστοµένης, που σύµφωνα µε την παράδοση έδρασε κατά το Β Μεσσηνιακό πόλεµο (-640 έως -620), καθώς και ο διακαής πόθος των Μεσσηνίων της διασποράς για επιστροφή σε µια ελεύθερη πατρίδα. 

  

 Μετά το -369 οι Μεσσήνιοι προσπάθησαν µε ταχείς ρυθµούς να κερδίσουν το χαµένο έδαφος και να γεφυρώσουν το χάσµα που είχε δηµιουργήσει η πολύχρονη σπαρτιατική κατοχή.  Εγκατέστησαν στη νέα πόλη λατρείες του απώτερου προδωρικού και δωρικού παρελθόντος τους, λατρείες που είχαν υιοθετήσει ζώντας σε περιοχές εκτός Μεσσηνίας, καθώς και νέες λατρείες, οι οποίες σχετίζονταν µε την πιο πρόσφατη Ιστορία τους. Σύµφωνα µε την περιγραφή του Παυσανία (4.27.6-7), κατά την προετοιµασία οικοδόµησης της νέας πόλης, οι Μεσσήνιοι πρόσφεραν θυσία στον Ιθωµάτα ∆ία και τους ∆ιόσκουρους, ενώ οι ιερείς τους στις Μεγάλες θεές ∆ήµητρα και Κόρη και τον Καύκωνα, µυθικό ιδρυτή των µυστηρίων της Ανδανίας, εγγονό του Φλύου από την Αττική. Επικαλέστηκαν σε συνέχεια από κοινού όλους τους ήρωες και τις ηρωίδες της χώρας και τους ζήτησαν να επανέλθουν και να κατοικήσουν µαζί τους στη νέα πόλη. Ιδιαίτερα κάλεσαν την πρώτη µυθική βασίλισσα της Μεσσηνίας Μεσσήνη, κόρη του βασιλέως του Αργούς Τριόπα και σύζυγο του Λάκωνα Πολυκάονα, τον Εύρυτο και τον Αφαρέα µε τους γιους του Ίδα και Λυγκέα και από τους Ηρακλείδες τον Κρεσφόντη και το γιο του Αίπυτο, πάνω από όλους όµως ζήτησαν την επιστροφή του θρυλικού ήρωα Αριστοµένη. 

Στο Γυµνάσιο της Μεσσήνης είδε και περιέγραψε ο Παυσανίας (4.32.3-6) το «µνήµα» του Αριστοµένη, που περιείχε τα οστά του, τα µεταφερµένα από τη Ρόδο. Πάνω στον τάφο του, κέντρο λατρείας του ήρωος, τελούνταν µαντικά δρώµενα µε δεµένο σε κίονα ταύρο, ο οποίος προοριζόταν για τη θυσία. Η τέλεση των δρώµενων επιβεβαιώνεται και από κείµενο επιγραφής του +1ου αιώνα. 
Ο Αριστοµένης δεχόταν τιµές ήρωος µέχρι και τα χρόνια της επίσκεψης του Παυσανία, +155/+160, ορισµένοι µάλιστα υποστήριζαν ότι η µητέρα του Νικοτέλεια τον γέννησε αφού είχε συνευρεθεί προηγουµένως µε δαίµονα ή θεό σε µορφή δράκοντα, επιχειρώντας έτσι να του αποδώσουν υπερανθρώπινη, θεϊκή καταγωγή (4.14.7-8). 
Σε µικρή απόσταση ΝΑ της σκηνής του θεάτρου ήλθε πρόσφατα στο φως παλαιοχριστιανική βασιλική. Στα δύο πέρατα της αψίδας της κόγχης του ιερού έχουν τοποθετηθεί δύο ενεπίγραφα ασβεστολιθικά βάθρα χάλκινων ανδριάντων. Το ένα φέρει στο µέτωπο την επιγραφή [ΑΛ]έξανδρος, ενώ το δεύτερο την επιγραφή Αριστοµένης. 
Η τοποθέτηση των βάθρων στην βάση του τόξου δεν είναι τυχαία. Ποιος άλλος µπορούσε να προστατεύσει αποτελεσµατικότερα το λαµπρό οικοδόµηµα της νέας θρησκείας, εκτός από τους δύο θρυλικούς στρατηγούς της αρχαιότητας; 
Η µορφολογική οµοιότητα των βάθρων και ο τύπος των γραµµάτων δείχνουν ότι είχαν ανιδρυθεί ταυτόχρονα στον ίδιο χώρο, είτε στο παρακείµενο θέατρο είτε στην αγορά της πόλης, και ότι η συσχέτιση των χαµένων ανδριάντων των δύο ηρώων είχε προηγηθεί της χρήσης των βάθρων τους από τους Πρώτους χριστιανούς. Είναι εµφανής η πρόθεση να εξοµοιωθεί ο εθνικός ήρως των Μεσσηνίων µε το µεγάλο Μακεδόνα στρατηλάτη. Στην επιχειρηθείσα εξοµοίωση δεν έπαιξαν βέβαια ρόλο απλώς οι καλές σχέσεις που είχαν στο παρελθόν οι Μεσσήνιοι µε τον ίδιο τον Αλέξανδρο και τον πατέρα του Φίλιππο, αλλά η τεράστια φήµη και η δόξα του Αλεξάνδρου και ο µετά θάνατον αφηρωισµός και θεοποίηση του. 

Ανατύπωση πύλης στην Μεσσήνη εξωτερικά (αριστερά) και εσωτερικά (δεξιά)

Από τις σχετικές µε τον Αριστοµένη παραδόσεις, ιδιαίτερα την παράδοση της «επιφάνειας» του στη µάχη των Λεύκτρων και της ανάθεσης της ασπίδας του µε επίσηµα τον αετό στο µαντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά, θα µπορούσε να συµπεράνει κανείς ότι ο χαµένος ανδριάς του τον παρίστανε ως ήρωα οπλίτη. Τα θρυλικά και παράτολµα ενίοτε κατορθώµατα του Αριστοµένη και οι νικηφόρες µάχες του ενάντια στους Σπαρτιάτες είχαν πάρει µυθικές διαστάσεις, απαγγέλλονταν ως έπος, ως δηµοτικό τραγούδι κυρίως από τις Μεσσήνιες γυναίκες, όταν ο ήρωας ήταν ακόµη ζωντανός, όπως µας πληροφορεί ο Παυσανίας. Το έπος άδονταν στη Μεσσηνία για πολλούς αιώνες, απαλύνοντας τον πόνο των υποδουλωµένων. Οι Μεσσήνιοι, άδοντας τα κατορθώµατα του εθνικού τους ήρωα και συντηρώντας ταυτόχρονα τις λατρείες τοπικών ηρώων, ασκούσαν αντίσταση. Ήταν µια µορφή αντίστασης, που δεν αποτολµούσε την ανοιχτή αντιπαράθεση µε τον κατακτητή, αποδείχθηκε ωστόσο ιδιαίτερα αποτελεσµατική, καθώς επενεργούσε διαβρωτικά ενάντια στο εξουσιαστικό σπαρτιατικό καθεστώς και συνέβαλλε ταυτόχρονα στη διαµόρφωση µιας µεσσηνιακής εθνικής ταυτότητας. Ήταν µια µορφή «µακράς επανάστασης» (long revolution), όπως την αντιλαµβάνεται ο Pέϊµοντ Oυiλλαµς (Raymond Williams) στο οµώνυµο βιβλίο του (1989,75-76) ή µιας «πολιτισµικής αντίστασης», όπως την όρισε ο Μάρσαλ Σάλινς (Marshall Sahlins, Culture and Practical Reasons, Chicago, London 1976). Ο Παυσανίας (4.16.6-7) άκουσε να απαγγέλλουν ακόµη στις µέρες του το επικό αυτό ποίηµα και διέσωσε µάλιστα δύο στίχους του, έναν εξάµετρο και έναν πεντάµετρο. 
Μέσα από την «Αριστοµενιάδα», κατά το παράδειγµα της «Αχιλληίδος» και άλλων παρόµοιων χαµένων επικών τραγουδιών, πρόβαλλε η µορφή του Μεσσήνιου ήρωα, επαινούνταν οι αρετές του, η µεγαλοφροσύνη και το απίστευτο θάρρος του. Θα πρέπει να περιγράφονταν ακόµη σε αυτό η θαυµαστή σωτηρία του από τον Καιάδα, που ισοδυναµούσε µε επιστροφή από τον Άδη, η θυσία εκατοµφονίων στον Ιθωµάτα ∆ία (Παυσανίας 4.18.4-19.3), η πτώση της Είρας και η προδοσία του Αριστοκράτη, η κατάχωση της «παρακαταθήκης» στην Ιθώµη, καθώς και άλλες περιπέτειές του, όπου γυναίκες έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο. Η πιο ενδιαφέρουσα είναι η ιστορία µε τη Σπαρτιάτισσα Αρχιδάµεια, ιέρεια της ∆ήµητρος στο ιερό της Αίγιλας στη Λακωνική, η οποία τον ελευθέρωσε από την αιχµαλωσία όχι για χρήµατα, αλλά γιατί ήταν ερωτευµένη από καιρό µαζί του (Παυσανίας4.17.1).

ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ: Αποτύπωση ανατολικής εσωτερικής όψης (αριστερά) και δυτικής εσωτερικής όψης (δεξιά)  

Οι Μεσσήνιοι πίστευαν γενικά ότι ο Αριστοµένης ήταν ο αγαθός τους δαίµων, αυτός που ανάµεσα στα άλλα συνέβαλε τα µέγιστα µε την εµφάνισή του στο να κερδίσει ο Επαµεινώνδας την κρίσιµη µάχη στα Λεύκτρα το -371, µάχη καθοριστική για την ίδρυση της Μεσσήνης δύο χρόνια αργότερα στην πλαγιά της Ιθώµης (Παυσανίας 4.32.4). Η θαυµαστή επιφάνειά του εκεί, όταν «δεν βρισκόταν πια ανάµεσα στους ανθρώπους», αλλά ήταν προφανώς ήδη πάρεδρος και πρόπολος των θεών (Παυσανίας 4.32.5), σήµανε την επιστροφή της άυλης υπόστασής του για χάρη των Βοιωτών, την οποία ακολούθησε η επιστροφή των φυσικών του λειψάνων, των οστών του λίγα χρόνια αργότερα από τη Ρόδο (Παυσανίας 4.32.3). 
Το ίδιο ακριβώς είχε συµβεί και µε τον Θησέα στη µάχη του Μαραθώνα το -490 π.Χ. και την επιστροφή των οστών του λίγο αργότερα, το -475, από τη Σκύρο. Σύµφωνα µε τον «µεσσήνιον λόγον», το µαντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά συµβούλευσε τους Βοιωτούς να στήσουν τρόπαιο πριν από τη µάχη στα Λεύκτρα αναρτώντας σε αυτό την ασπίδα του Αριστοµένη (Παυσανίας 4.32.5). Με ανάλογο τρόπο, στη µάχη του Μαραθώνα είχε σηκωθεί από τη γη ο ίδιος ο Θησέας για να βοηθήσει το λαό του (Πλούταρχος 35.5). 
 Οι πρόσφατες ανασκαφές στο Γυµνάσιο της Μεσσήνης έφεραν στο φως ιερό ήρωος εγκαταστηµένο σε επιφανέστατο τοπίο δίπλα στην είσοδο στο Γυµνάσιο, είχε τη µορφή περιβόλου, που όριζε το «άβατο», και περιέκλειε κτίσµα και τον τάφο του ήρωος. 
 Ανάλογη µε του Αριστοµένη, αλλά και του Επαµεινώνδα περίπτωση είναι αυτή του µεγάλου στρατηγού της Αχαϊκής Συµπολιτείας Φιλοποίµενα του Μεγαλοπολίτη. ο οποίος δέχτηκε ισόθεες τιµές (∆ιόδωρος Σικελιώτης 29.18.1). Ένα ψήφισµα των Μεγαλοπολιτών αναφέρεται στην ανέγερση αγαλµάτων του, στην κατασκευή µνήµατος στην αγορά και τεµένους, στη θέσπιση γυµνικών και ιππικών αγώνων, στην απόδοση ισόθεων τιµών και στην αντίδρυση ενός βωµού από µάρµαρο λευκό, οπού να θυσιάζεται προς τιµήν του κάθε χρόνο, µε την ευκαιρία της εορτής του ∆ιός Σωτήρος, ταύρος, όπως για τον Αριστοµένη. Ο ∆ιόδωρος παραδίδει επί πλέον ότι «και ύµνους κατέδειξεν άδειν τους νέους», πράγµα που επιβεβαιώνει κατά τον καλύτερο τρόπο την ιδιαίτερη σχέση των ηρώων µε τούς νέους και τούς αγώνες. Οι Μεσσήνιοι, αγωνιζόµενοι για την ίδια τους την ύπαρξη, δεν είχαν τη δυνατότητα να πάρουν µέρος στους Περσικούς πολέµους της περιόδου -490/-479 και να µοιραστούν µε τους άλλους Έλληνες τη µνήµη της ένδοξης απόκρουσης των βαρβάρων. 

Αποτύπωση Αρκαδικής πύλης εξωτερικά (αριστερά) και εσωτερικά (δεξιά)

Οι µάχες στο Μαραθώνα, τις Θερμοπύλες κατ τις Πλαταιές εξακολουθούσαν να ασκούν ιδιαίτερη αίγλη και να ξυπνούν πατριωτικά αισθήµατα στους Έλληνες που ζούσαν κάτω από τη ρωµαϊκή κυριαρχία. Ειδικά οι αιώνιοι αντίπαλοι των Μεσσηνίων Σπαρτιάτες όχι μόνο καυχιόνταν για τη συμβολή τους σε βάρος µάλιστα των Αθηναίων, αλλά την πρόβαλλαν δεόντως µε µνηµεία, όπως η «Περσική στοά» στην αγορά της Σπάρτης,  µε ειδικές εφηβικές τελετές και κυρίως µε τα ταφικά µνηµεία των νεκρών στις Θερµοπύλες και των πρωταγωνιστών των Περσικών πολέµων, όπως του ναυάρχου Ευρυβιάδη και των ηρώων Λεωνίδα και Παυσανία (Παυσ. 3.14-16). 
Για τους Μεσσήνιους δεν απέµενε άλλη διέξοδος παρά να αναδείξουν τον Αριστοµένη σε εθνικό τους ήρωα. αυτόν που είχε επανειληµµένα ταπεινώσει τους Σπαρτιάτες, υποβάλλοντας σε δοκιµασία την πολεµική τους αρετή  και είχε αµαυρώσει τη φήµη τους ως ανίκητων πολεµιστών. Η θέση του τάφου-ηρώου του Αριστοµένη µέσα στο Γυµνάσιο και ο χάλκινος ανδριάντας του στο Στάδιο παραδειγμάτιζε τους εφήβους, θυµίζοντάς τους µεταξύ άλλων το ηρωικό μεσσηνιακό παρελθόν και τονίζοντας την αντίθεση προς τον αιώνιο αντίπαλο, τη Σπάρτη. Η θητεία των εφήβων της Μεσσήνης επί τρία χρονιά στο Γυµνάσιο εντασσόταν µέσα στο γενικότερο πλαίσιο των διαβατηρίων εθίµων, που έπρεπε να τηρηθούν µε ευλάβεια προκείµενου να περάσουν σταδιακά οι νέοι στην τάξη των ανδρών, να γίνουν δηλαδή πολίτες µε πλήρη δικαιώµατα. Η επαφή τους µε τον κόσµο των ηρώων και των νεκρών και τις παραδόσεις και τις υποχρεώσεις που αυτό συνεπάγεται αποτελούσε µέρος των µυητικών διαδικασιών.

ΠΕΤΡΟΣ ΘΕΜΕΛΗΣ: Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης

ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΩΝ ΟΧΥΡΩΣΕΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΕΣΣΗΝΗΣ (ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΑΒΕΛ ΜΠΛΟΥΕ ABEL BLOUET -ΠΕΡΙ ΤΟ 1830 ) - ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΑΛΛΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ -ΕΚΔΟΣΗ 1831- ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΧΑΪΔΕΛΒΕΡΓΗΣ

ΠΗΓΗ: Αρχαιογνώμων

Αριστομένης ο Μεσσήνιος

Το Ασκληπείο της Αρχαίας Μεσσήνης

Το εκτεταμένο συγκρότημα του Ασκληπιείου (τέλη -3ου αρχές -2ου αι.) βρίσκεται αμέσως νότια της Αγοράς της Μεσσήνης. Αποτελούσε το επισημότερο ιερό και το κέντρο δημόσιας ζωής της πόλης. Εδώ είδε και περιέγραψε ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας στο έργο του «Ελλάδος Περιήγησις» (βιβλίο των Μεσσηνιακών) τα περισσότερα κολοσσιαία γλυπτά, έργα του ονομαστού Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντος. Στο χώρο αυτό, όπου εντοπίστηκαν κατάλοιπα παλαιότερου πολίσματος (-9ος / -8ος αι.), λατρεύονταν από κοινού ο Ασκληπιός και η θεοποιημένη μυθική βασίλισσα Μεσσήνη.

Γενικές πληροφορίες για το Ασκληπιείο & τα κτήρια στην άμεση περιοχή του
Το εκτεταμένο συγκρότημα του Ασκληπιείου (τέλη -3ου αρχές -2ου αι.) βρίσκεται αμέσως νότια της Αγοράς της Μεσσήνης. Αποτελούσε το επισημότερο ιερό και το κέντρο δημόσιας ζωής της πόλης. Εδώ είδε και περιέγραψε ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας στο έργο του «Ελλάδος Περιήγησις» (βιβλίο των Μεσσηνιακών) τα περισσότερα κολοσσιαία γλυπτά, έργα του ονομαστού Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντος. Στο χώρο αυτό, όπου εντοπίστηκαν κατάλοιπα παλαιότερου πολίσματος (-9ος / -8ος αι.), λατρεύονταν από κοινού ο Ασκληπιός και η θεοποιημένη μυθική βασίλισσα Μεσσήνη.
Στις στοές της μεγάλης υπαίθριας αυλής του Ασκληπιείου αποκαλύφθηκαν κτίρια λατρευτικού αλλά και πολιτικού - δημόσιου χαρακτήρα. Ο μεγάλος δωρικός ναός με το βωμό του δεσπόζουν στο κέντρο του συγκροτήματος.
Γύρω από το οικοδομικό συγκρότημα του Ασκληπιείου ήλθαν στο φως και άλλα οικοδομήματα, κοσμικού και ταφικού χαρακτήρα.

Αριστερά: Αεροφωτογραφία του συγκροτήματος του Ασκληπιείου και των μνημείων στην άμεση περιοχή του. Βόρεια εκτείνεται η Αγορά της πόλης, η οποία ανασκάπτεται. Στο βάθος δεξιά διακρίνονται τα ερείπια του Θεάτρου και της Κρήνης Αρσινόης. Δεξιά: Στη μακέτα του συγκροτήματος τα κτίρια των στοών και ο δωρικός ναός αναπαριστάνονται από τα θεμέλια ως την οροφή. 

Στη βορειοδυτική περιοχή ανασκάφηκαν τα ερείπια του πρωιμότερου ιερού της Ορθίας Αρτέμιδος (-4ος αι.). Στην ίδια περιοχή ερευνήθηκε το ιερό της Δήμητρας και των Διοσκούρων. Το κτίσμα αυτό αποκαλύφθηκε σε κακή κατάσταση διατήρησης και έχει καταχωθεί, αλλά αντιπροσωπευτικά ευρήματά του εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο.
Στα ανατολικά του Ασκληπιείου κατευθύνεται από βορρά προς νότον η ευρεία Ανατολική Οδός. Στην περιοχή αυτή εκτείνονται ερείπια Πρωτοβυζαντινού οικισμού (+5ος - +7ος αι.). 
Τα κτίσματα καταλαμβάνουν και το χώρο του Αρχείου (Γ-Γ) του Ασκληπιείου. Ανατολικά της οδού ήλθε στο φως ταφικός περίβολος με μνημεία εντός των τειχών. Νοτιανατολικά του περιβόλου αποκαλύφθηκε έπαυλις των ύστερων Ρωμαϊκών χρόνων. Σε αυτήν εξέχουσα θέση κατέχει η Αίθουσα με τα Μαρμαροθετήματα. Πίσω από τη νότια στοά του Ασκληπιείου, οι ανασκαφές των τελευταίων ετών αποκάλυψαν πλήρως λουτρικό συγκρότημα (Βαλανείο). Ανατολικά του Βαλανείου έχει ερευνηθεί ταφικό μνημείο, που αναγνωρίζεται ως Ηρώο Δ.
Νοτιότερα από το Βαλανείο, προς την κατεύθυνση του Σταδίου- Γυμνασίου, έχει αποκαλυφθεί εκτεταμένος χώρος, που τοπογραφικά ταυτίζεται με το Ιεροθύσιο. Το κτίσμα αυτό μνημονεύει ο Παυσανίας κατευθυνόμενος από το Ασκληπιείο προς το Γυμνάσιο της πόλης.

Το Ασκληπιείο
Το οικοδομικό συγκρότημα του Ασκληπιείου αποκαλύφθηκε σταδιακά από τους αείμνηστους αρχαιολόγους Θεμιστοκλή Σοφούλη (1895), Γεώργιο Οικονόμο (1909 και 1925), και κυρίως από τον Αναστάσιο Ορλάνδο (1957 -1975). Οι ανασκαφές των τελευταίων ετών (1987 και εξής) από τον καθηγητή Πέτρο Θέμελη, αναζήτησαν τις πρωιμότερες φάσεις κατασκευής του, καθώς και στοιχεία της ταυτότητας του λατρευομένου θεού.
Το Ασκληπιείο αποτελούσε το σημαντικότερο ιερό και κέντρο της δημόσιας ζωής της πόλης. Ο περιηγητής Παυσανίας περιγράφει το χώρο ως μουσείο έργων τέχνης, κυρίως αγαλμάτων, και όχι ως τέμενος θεραπείας των ασθενών. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του χαρακτηρίζεται από αξονικότητα και συμμετρία, αρμονικά ενταγμένος στο πλέγμα οριζοντίων και κάθετων δρόμων του λεγομένου ιπποδάμειου πολεοδομικού συστήματος, βάσει του οποίου οικοδομήθηκε η πόλη.
Ο τεράστιος τετράγωνος ορθογώνιος χώρος (71,91 Χ 66,67μ.) περιβάλλεται από τέσσερις διπλές στοές με οικοδομήματα δημόσιου και θρησκευτικού χαρακτήρα. Στο μέσον δεσπόζει μεγαλόπρεπος δωρικός ναός και βωμός. Κατά μήκος των στοών και κυρίως γύρω από το ναό και το βωμό ήταν στημένα περισσότερα από 140 βάθρα για χάλκινους ανδριάντες, και πέντε εξέδρες. Η ανέγερση του Ασκληπιείου, ενταγμένη σε μεγαλόπνοο οικοδομικό πρόγραμμα, στόχευε στην προβολή της ιδιαιτερότητας του έθνους των Μεσσηνίων στην Πελοπόννησο, καθώς χρονολογείται μετά τα γεγονότα του -215/214, που είχαν ως αποτέλεσμα τον εκδημοκρατισμό του πολιτεύματος.
Το συγκρότημα έλαβε το όνομά του, προφανώς, στα Ρωμαϊκά χρόνια. Τότε ο Ασκληπιός διαδέχεται τη θεοποιημένη Μεσσήνη και καθίσταται από τους σημαντικότερους θεούς της πόλης.

Αριστερά:Σχεδιαστική αναπαράσταση του θριγκού της στοάς του αιθρίου του Ασκληπιείου. Κίονες με κορινθιακά κιονόκρανα στηρίζουν θριγκό με επιστύλιο ιωνικού ρυθμού. Η ζωφόρος διακοσμείται με συνεχή σειρά από ανάγλυφα βουκράνια, που εναλλάσσονται με ρόδακες και ανθοπλοκάμους. Δεξιά: Αρχιτεκτονικά μέλη της ζωφόρου του επιστυλίου από την στοά του αιθρίου του Ασκληπιείου. ΄Εχουν τοποθετηθεί με τάξη στην υπαίθρια αυλή του συγκροτήματος, στο πλαίσιο γενικής διευθέτησης των αρχιτεκτονικών μελών του συγκροτήματος και διαμόρφωσης του χώρου.

Το ιερό ακμάζει επί πέντε σχεδόν αιώνες μέχρι την εγκατάλειψή του (+360/370).
Στις στοές με τις διπλές σειρές από κίονες κορινθιακού ρυθμού στηριζόταν θριγκός με επιστύλιο ιωνικού ρυθμού. Η ζωφόρος ήταν διακοσμημένη με ανάγλυφα βουκράνια, εναλασσόμενα με ρόδακες και ανθοπλοκάμους.
Η ανατολική πτέρυγα με το Εκκλησιαστήριο ή Ωδείο (Α), το Πρόπυλον (Β), το Συνέδριο ή Βουλευτήριο (Γ), και την Αίθουσα του Αρχείου (Γ-Γ), λειτουργούσε ως διοικητικό - πολιτικό κέντρο της ομόσπονδης Μεσσήνης μαζί με την γειτονική Αγορά.
Στη δυτική πτέρυγα διατάσσονται παρατακτικά δωμάτια - οίκοι (Κ, Μ, Ν, Ξ, Υ, X), όπου υπήρχαν, κατά τη μαρτυρία του Παυσανία, αγάλματα θεοτήτων. Σχεδόν όλα τα γλυπτά ήταν έργα του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντος, εκτός από το χρυσόλιθο άγαλμα της Μεσσήνης και το σιδερένιο του Επαμεινώνδα. Πολλά από αυτά αποκάλυψε η αρχαιολογική έρευνα και κοσμούν σήμερα το τοπικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Η βόρεια πτέρυγα καταλαμβάνεται από μεγάλο διμερές οικοδόμημα πάνω σε ψηλό πόδιο. Το κτίριο ήταν προσιτό με επιβλητικό κλιμακοστάσιο πλάτους 7 μ., που στο βόρειο άκρο του κατέληγε σε πρόπυλο με αετωματική επίστεψη. Αποτελούσε τη βόρεια είσοδο του Ασκληπιείου. Οι δύο αίθουσες δεξιά και αριστερά, με πέντε χώρους καθεμιά, ταυτίζονται επιγραφικά με το Σεβάστειο ή Καισαρείο. Ήταν αφιερωμένες στη λατρεία της θεάς Ρώμης και του Σεβαστού Αυγούστου (+1ος αι.). Κατά την εποχή ανέγερσης του συγκροτήματος του Ασκληπιείου (-3ος αι.) το κτίριο περιείχε χώρους με οίκους και κλίνες (δειπνηστήρια). Σε αυτούς φιλοξενούνταν αξιωματούχοι της πόλης κατά τη διάρκεια γιορτών προς τιμήν της θεάς Μεσσήνης και του Ασκληπιού.

Αριστερά: Αεροφωτογραφία της βόρειας πτέρυγας του Ασκληπιείου με το Πρόπυλο και τις αίθουσες του Σεβαστείου / Καισαρείου, του +1ου αι. Στην άποψη του Σεβαστείου από δυτικά διακρίνεται τμήμα του μνημειακού κλιμακοστασίου με δυο κίονες μπροστά στην κατώτατη βαθμίδα. Στο βάθος διακρίνεται η είσοδος του μικρού Οίκου Η. Δεξιά: Κάτοψη του Οίκου Η και άποψη του από νότια. Το κτίσμα καταλαμβάνει το ΒΑ άκρο του αναλήμματος της βόρειας στοάς του Ασκληπιείου. Η είσοδός του, στη νότια πλευρά της στοάς, αποτελείται από δυο κίονες μεταξύ παραστάδων. Ο Παυσανίας αναφέρει, ότι εδώ είδε, «χωριστά» από τα γλυπτά των ομοιόμορφων οίκων της δυτικής πτέρυγας, άλλες εντυπωσιακές συνθέσεις.

Το πρωιμότερο Ασκληπιείο

Αποθέτης με ευρήματα από τις πρώιμες φάσεις του Ασκληπιείου.
 Διακρίνονται στη θέση τους,όπως βρέθηκαν, πήλινα αναθηματικά
πλακίδια,ειδώλια και θραύσματα αγγείων. Ένα από τα πήλινα
αναθηματικά πλακίδια παριστάνει χθόνιο ήρωα ή θεό.
Αντιπροσωπευτικά αντικείμενα αυτής της οικοδομικής
φάσης του Ασκληπιείου εκτίθενται στην Αίθουσα Γ του Μουσείου.

Το πρωιμότερο ιερό του Ασκληπιού ανήκει στους Αρχαϊκούς χρόνους (-7ος / -6ος αι.).Τούτο μαρτυρούν τα ανασκαφικά δεδομένα των τελευταίων ετών. Αυτά προέκυψαν σε βαθύτερα στρώματα, κάτω από το νότιο αίθριο του Ασκληπιείου. Τότε είχε κτιστεί απλός ναΐσκος με πρόδομο και σηκό. Υπήρχε επίσης βόθρος και βωμός στα ανατολικά. Το θεμέλιο του βωμού διατηρείται νότια του μεγάλου ελληνιστικού βωμού. Το ιερό ως οργανωμένο τέμενος εντάχθηκε στον πολεοδομικό ιστό της νέας πόλης Μεσσήνης τον -4ο αι. Στο δυτικό του όριο υπήρχε στοά με ξύλινη κιονοστοιχία. Τότε διευρύνθηκε και ανακατασκευάστηκε ο αρχαϊκός ναΐσκος. Κατά τη διάρκεια του -3ου αι. έγιναν επισκευές των στοών και του ναού. Στα τέλη του -3ου αι., αρχές -2ου αι. καταστράφηκε δίνοντας τη θέση του στο μεγάλο δωρικό ναό.
Οι οικοδομικές φάσεις του πρωιμότερου Ασκληπιείου χρονολογούνται από πλούσια ευρήματα. Μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά αναθήματα υποδεικνύουν, ότι στο ιερό πρέπει να λατρευόταν τόσο ο Ασκληπιός, όσο και η πρώτη μυθική και θεοποιημένη βασίλισσα Μεσσήνη.


Πρόπυλο

Άποψη του Προπύλου από ανατολικά. Φαίνεται
 η πεσσοστοιχία πάνω στο πλακόστρωτο δάπεδο.
Στο βάθος διακρίνεται το σωζόμενο κατώτερο
τμήμα του εγκάρσιου τοίχου. Οι δύο ανόμοιοι
κορινθιακοί κίονες στη θέση αυτή προέρχονται από
 την μεταγενέστερη επισκευή του κτίσματος (+3ος/+4ος αι.)

Το Πρόπυλο (Β) ανοίγεται στο μέσον της ανατολικής στοάς του Ασκληπιείου. Οδηγεί από την ανηφορική οδό, που βρίσκεται ανατολικά του ιερού, προς το Ασκληπιείο, που απλώνεται χαμηλότερα. Στο μέσον περίπου χωρίζεται εγκάρσια από τοίχο με τρεις θύρες. Από αυτές διατηρούνται τα κατώφλια με τις εγκοπές για τους σύρτες και τις στρόφιγγες, καθώς και για τη στερέωση των ξύλινων παραστάδων. Ανατολικά του εγκάρσιου τοίχου υπήρχε πρόσταση από τέσσερις ορθογώνιες κολώνες (πεσσοί). Πάνω στους πεσσούς εδράζονταν ιωνικοί κίονες. Μεταξύ του εγκάρσιου τοίχου και της πεσσοστοιχίας αυτής διατηρείται πλακόστρωτο δάπεδο. Η πρόσταση προς το Ασκληπιείο (δυτική) είχε δύο κίονες κορινθιακού ρυθμού. Το Πρόπυλο επισκευάστηκε πρόχειρα τον +3ο- +4ο αι.
Στο κτίριο έχουν γίνει στερεωτικές επεμβάσεις, καθώς και μερική αναστήλωση.

Αριστερά: Κάτοψη του ανατολικού Προπύλου του Ασκληπιείου. Διακρίνεται το πλακόστρωτο δάπεδο του ανατολικού χώρου και ο εγκάρσιος τοίχος, που διαιρεί το Πρόπυλο σε δύο μέρη. Αμέσως βόρεια βρίσκεται το θεατροειδές Εκκλησιαστήριο. Δεξιά: Σχεδιαστική αναπαράσταση του Προπύλου του Ασκληπιείου. Στην ανατολική όψη τρίθυρο άνοιγμα σχηματίζεται από τέσσερις πεσσούς. Στους πεσσούς στηρίζονται ισάριθμοι ιωνικοί κίονες. Τα ανοίγματα έκλειναν με ξύλινες θύρες μια μεσαία μεγαλύτερη και δύο πλαϊνές, μικρότερες. Στο πλακόστρωτο δάπεδο έχουν γίνει στερεωτικές επεμβάσεις.

Εκκλησιαστήριο
Το Εκκλησιαστήριο (Α) ή Ωδείον αποτελεί μικρή θεατρική κατασκευή (κοίλον) εγγεγραμμένη σε ορθογώνιο κέλυφος. Εδώ, προφανώς, γίνονταν πολιτικές συγκεντρώσεις, αλλά και θρησκευτικές ή μουσικές εκδηλώσεις προς τιμήν της Μεσσήνης και του Ασκληπιού, που συλλατρεύονταν στο Ασκληπιείο.
Διάζωμα διαιρεί το κοίλον σε άνω και κάτω. Έχει κυκλική ορχήστρα (διαμέτρου 9,7μ.), σκηνή πλάτους 21μ., και προσκήνιο με τρία ανοίγματα μπροστά. Κλιμακοστάσιο εξόδου σώζεται στο ανατολικό άκρο του. Το κάτω τμήμα του κοίλου διατηρείται καλύτερα και αποτελείται από έντεκα σειρές λίθινων καθισμάτων (εδώλια). Χωρίζεται επίσης σε τρεις κερκίδες με δύο κλιμακοστάσια. Ο ισχυρός αναλημματικός τοίχος, που περιβάλλει το κοίλον, έχει κτιστεί στο κάτω μέρος με λείους ορθοστάτες (ανατολική και βόρεια πλευρά). Στο ανώτερο τμήμα του είναι κτισμένος με το ψευδοϊσόδομο «κυφωτό» σύστημα. Σκεπαστό κλιμακοστάσιο στη ΒΔ γωνία του κυφωτού αναλήμματος οδηγούσε στο ανώτατο διάζωμα του κοίλου από τη βόρεια πλευρά.
Το κάτω κοίλον, το πλακόστρωτο δάπεδο(ορχήστρα) και το προσκήνιο του Εκκλησιαστηρίου έχουν υποστεί μερική αποκατάσταση - αναστήλωση.

Αριστερά: Άποψη του Εκκλησιαστηρίου με τις έντεκα σειρές εδωλίων στο κάτω διάζωμα. Διακρίνονται οι τρεις κερκίδες με τα δύο κλιμακοστάσια, τμήμα του προσκηνίου και το πλακόστρωτο μαρμάρινο δάπεδο μπροστά στο κοίλον. Δεξιά φαίνεται το βάθρο του έφιππου ανδριάντα του Ελλαδάρχη Σαιθίδα. Δεξιά: Άποψη της βορειοανατολικής γωνίας της εξωτερικής όψης του Εκκλησιαστηρίου. Διακρίνονται οι λείοι ορθοστάτες στα κατώτερα μέρη. Πάνω από τους ορθοστάτες η τοιχοποιία ακολουθεί το ψευδοϊσόδομο σύστημα (σειρές κατεργασμένων λιθοπλίνθων [δόμοι] με εναλλασσόμενο κατά την δόμηση μικρό και μεγάλο ύψος). Η λάξευση της εξωτερικής πλευράς των λίθων στους δόμους είναι «κυφωτή», δηλαδή με κύρτωση.

Αριστερά: Κάτοψη του Εκκλησιαστηρίου (ανατολική πλευρά Ασκληπιείου) και του Προπύλου. Διακρίνεται η θεατροειδής κατασκευή (κοίλον) και τα δύο διαζώματα, άνω και κάτω. Το κάτω είναι το καλύτερα διατηρημένο, με έντεκα σειρές εδωλίων. Φαίνεται, επίσης, η σκηνή με τα τρία ανοίγματα και τα δύο κλιμακοστάσια στα άκρα του κοίλου, κοντά στις παρόδους. Δεξιά: Εγκάρσια και κατά μήκος τομή του Εκκλησιαστηρίου σε αναπαράσταση. Φαίνονται οι δύο είσοδοι προς το κτίσμα από την πλευρά της ανηφορικής οδού, στα ανατολικά. Η μία οδηγεί στην ορχήστρα με κλιμακοστάσιο καθόδου. Η άλλη οδηγεί απευθείας στο διάζωμα μεταξύ κάτω και άνω κοίλου.

Βουλευτήριο 
Το Βουλευτήριο (Γ) ή Συνέδριον είναι η τρίτη κατά σειρά αίθουσα της ανατολικής πτέρυγας του Ασκληπιείου. Αποτελούσε τον κυρίως χώρο συγκέντρωσης συνέδρων, αντιπροσώπων των πόλεων της αυτόνομης Μεσσηνίας. Πρόκειται για το οικοδόμημα που κατεξοχήν συνδέεται με το δημόσιο / πολιτικό χαρακτήρα του Ασκληπιείου και με τον εκδημοκρατισμό του πολιτεύματος.
Το σχεδόν τετράγωνο κτήριο (20,80 Χ 21,60μ.) είχε τετράρριχτη στέγη. Η στέγη στηριζόταν εσωτερικά σε τέσσερις κίονες. Οι τρεις πλευρές (βόρεια, ανατολική και νότια) έκλειναν με τοίχους. Οι τοίχοι αποτελούνταν από λιθοπλίνθους αρκετού πάχους. Η δυτική πλευρά με τα δύο μεγάλα δίθυρα ανοίγματα αποτελούσε την είσοδο του κτίσματος. Λίθινο συνεχές έδρανο με ερεισίνωτο (πλάτη) ακολουθούσε τις τρεις κλειστές πλευρές του οικοδομήματος σε μήκος 56μ. Εκεί υπήρχε η δυνατότητα να κάθονται άνετα οι 76 αντιπρόσωποι (σύνεδροι) των υπολοίπων πόλεων, που αποτελούσαν την ομόσπονδη βουλή της Μεσσήνης. Πολλά από τα διάσπαρτα θραύσματα του λίθινου εδράνου συγκολλήθηκαν και τοποθετήθηκαν στη θέση τους.


Αρχείο

Το Αρχείο (Γ-Γ) του Γραμματέως των Συνέδρων του Βουλευτηρίου εικάζεται ότι στεγαζόταν στο χώρο αυτό του Ασκληπιείου. Το κτίσμα οριοθετεί το ΒΔ άκρο του συγκροτήματος. Η αίθουσα έχει μεγάλες διαστάσεις (16,45 Χ 19,75μ.). Σε μεταγενέστερους χρόνους είχε ξαναχρησιμοποιηθεί. Τα εκτεταμένα λείψανα κτισμάτων που είναι ορατά σήμερα στο χώρο, ανήκουν σε Πρωτοβυζαντινό οικισμό (+5ος - +7ος αι.). Οι κάτοικοι του οικισμού αυτού, φαίνεται πως είχαν ξαναχρησιμοποιήσει ή εντελώς αχρηστεύσει τα κατάλοιπα των Ελληνιστικών χρόνων.
Η γειτνίαση της αίθουσας του Αρχείου με το Βουλευτήριο και μία επιγραφική μαρτυρία επιβεβαιώνουν τη χρήση της ως αρχείου κατά τα Ελληνιστικά χρόνια, εποχή στην οποία τοποθετείται η ανέγερση του Ασκληπιείου (-3ος/-2ος αι.).
Φωτογραφία δεξιά: Άποψη του χώρου, όπου βρισκόταν το Αρχείο του Γραμματέως των Συνέδρων του Βουλευτηρίου. Η αίθουσα έχει καταληφθεί από εκτεταμένα ερείπια Πρωτοβυζαντινού οικισμού. Ο κυρίως οικισμός βρίσκεται κατά μεγάλο μέρος ανατολικά του συγκροτήματος του Ασκληπιείου εισχωρώντας στην αίθουσα του Αρχείου.

Ο μεγάλος Δωρικός ναός
Στο κέντρο της περίστυλης αυλής του Ασκληπιείου δεσπόζει ο μεγάλος δωρικός ναός με το βωμό του (Ζ- Ζ1). Ο ναός είναι δωρικού ρυθμού (6 Χ12 κίονες) και διαθέτει πρόναο και οπισθόδομο. Οι εξωτερικές του διαστάσεις είναι 13,67 Χ 27,94μ. Το ύψος του έφτανε τα 9μ. Είχε κτισθεί από ντόπιο ασβεστόλιθο (σηκός -πρόναος -οπισθόδομος), επιχρισμένο πωρόλιθο (κιονοστοιχία) και τοπικό ψαμμιτικό λίθο (θεμελίωση). 
Στέκεται επάνω σε τρίβαθμη κρηπίδα. Η στέγη του είχε λίθινη κεράμωση. Η είσοδος στο μνημείο γινόταν από την ανατολική πλευρά, όπου υπάρχει επικλινής πρόσβαση (ράμπα). 
Στο βάθος του ελαφρά υπερυψωμένου αδύτου ο Παυσανίας είδε και περιέγραψε το χρυσόλιθο άγαλμα της προδωρικής βασίλισσας Μεσσήνης, κόρης του Τρίοπος, που έδωσε το όνομά της στη νέα πρωτεύουσα της ελεύθερης Μεσσηνίας. Ενδεχομένως η θεά απεικονιζόταν ως πυργοστεφής προσωποποιημένη πόλη. Η κεφαλή της θεοποιημένης Μεσσήνης στον τύπο αυτό χαράσσεται σε νομίσματα της πόλεως του -1ου αι.

Αριστερά: Γενική άποψη του μεγάλου δωρικού ναού και του βωμού του από ΒΑ. Δεξιά: Λίθινο κεφάλι Ασκληπιού από το χώρο του Ασκληπιείου. Σε χάλκινο νόμισμα του -1ου αι. παριστάνεται η πυργοστεφής κεφαλή της θεοποιημένης βασίλισσας Μεσσήνης. Οι δύο θεότητες, πιθανότατα, συλλατρεύονταν στο Ασκληπιείο.

Στο κτίσμα έγιναν επισκευές και ανακαινίσεις μέχρι τον +3ο αι. Στα τέλη του +4ου αι. εγκαταλείπεται ακολουθώντας την γενικότερη τύχη του ιερού.
Η περιγραφή του Παυσανία δεν είναι σαφής, ως προς το ποιος ήταν ο κάτοχος θεός του ναού. Δεν έχουν βρεθεί αφιερώματα που να παρουσιάζουν τον Ασκληπιό λατρευόμενο ως θεραπευτή. Συνεπώς, επιβεβαιώνεται η άποψη του αρχαίου περιηγητή, ότι ο Ασκληπιός μάλλον είχε την ιδιότητα του «Μεσσήνιου πολίτη», ο οποίος είχε διακριτή θέση στο γενεαλογικό δέντρο των μυθικών βασιλέων της Μεσσηνίας.
Ο βωμός βρίσκεται μπροστά στην επικλινή ανάβαση προς τον ναό και ανατολικά αυτού. Αποτελείται από δύο μέρη και είχε ύψος 1.70μ. Στη βόρεια και νότια πλευρά του ήταν στημένα σε πυκνή διάταξη, όπως και γύρω από τον ναό, αρκετά βάθρα τιμητικών ανδριάντων και ενεπίγραφων στηλών. Σύμφωνα με ανασκαφικές μαρτυρίες, στο βωμό γίνονταν υγρές προσφορές καθώς και θυσίες ζώων σε πυρά, που άναβε σε αυτόν.

Αεροφωτογραφία και σχεδιαστική κάτοψη του μεγάλου δωρικού ναού και του βωμού στα ανατολικά του. Στο χώρο διακρίνονται ημικυκλικά και άλλα βάθρα αναθημάτων, που κατέκλυζαν το ιερό. Η σχεδιαστική αναπαράσταση του μεγάλου βωμού αναδεικνύει την τρίβαθμη πρόθυση με τον κυρίως βωμό. Το σύνολο ήταν κτισμένο από ντόπιο, φαιό ασβεστόλιθο.

 Κάτοψη των οίκων της δυτικής πτέρυγας . Η άποψη από
 βόρεια παρουσιάζει τα κτίσματα πριν την τοποθέτηση
 του μεταλλικού στεγάστρου στο Αρτεμίσιο (Κ).
Στην άποψη από ανατολικά φαίνονται οι οίκοι μετά τις
πρόσφατες διευθετήσεις στο χώρο του Ασκληπιείου.

Οίκοι δυτικής πτέρυγας

Τα έξι οικοδομήματα που παρατάσσονται από Β προς Ν στη δυτική πτέρυγα του Ασκληπιείου (Κ, Μ, Ν, Ξ, Υ, Χ), παρουσιάζουν αρχιτεκτονική ομοιογένεια. Είναι απλοί, αβαθείς οίκοι εντός στοάς με ανοικτές προσόψεις. Λειτουργούσαν ως κόγχες, στις οποίες είχαν στηθεί αξιόλογα έργα γλυπτικής τέχνης. Οι πλευρές τους προς την στοά φράζονταν ίσως με χαμηλά θωράκια, που έφεραν παράθυρα. Κατ΄ αυτό τον τρόπο το διακοσμημένο με έργα τέχνης εσωτερικό τους φαινόταν άνετα από τη στοά. Η περιγραφή του Παυσανία αποτελεί τη μοναδική μαρτυρία για τη λειτουργία των οίκων και την άσκηση λατρείας προς τιμήν θεών ή ηρώων σε αυτούς. Εδώ ο Παυσανίας είδε γλυπτά και συνθέσεις, κατεξοχήν έργα του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντος. Στο χώρο υπήρχαν και άλλα βάθρα ανδριάντων. Σημαντικότερος από τους οίκους είναι το νεώτερο ιερό της Αρτέμιδος (Αρτεμίσιο Κ). Οι Οίκοι Υ και Χ δεν διασώζονται πλήρως. Οι Οίκοι της δυτικής πτέρυγας, όπως και ο Οίκος Η στη ΒΑ γωνία του Ασκληπιείου, ανταποκρίνονται στον εκθεσιακό - «μουσειολογικό» και ιστορικό χαρακτήρα του συγκροτήματος του Ασκληπιείου.

Αριστερά: Άποψη του Οίκου Μ. Το κτίσμα βρίσκεται αμέσως νότια του Αρτεμισίου (Κ). Έχει πρόσοψη με δύο αμφικίονες μεταξύ δύο παραστάδων. Στο βάθος του κτίσματος αποκαλύφθηκαν ορθογώνια βάθρα. Στο μεσαίο και μεγαλύτερο είχε στηθεί κολοσσιαίο άγαλμα της Τύχης, έργο του Δαμοφώντος. Δεξιά: Άποψη του Οίκου Ν. Το κτίσμα βρίσκεται αμέσως νότια του Οίκου Μ. Έχει όμοια πρόσοψη με αυτόν και ακολουθεί την ίδια τριμερή διάταξη με το Αρτεμίσιο (Κ). Στον μεσαίο χώρο του κτίσματος ήταν στημένο,  προφανώς, το άγαλμα της προσωποποιημένης πόλης των Θηβών. Στο δεξί και αριστερό διαμέρισμα είχαν στηθεί το άγαλμα του Ηρακλή και το σιδερένιο του Επαμεινώνδα, όπως αναφέρει ο Παυσανίας.

Οίκος Κ (Αρτεμίσιο)
Είναι ο πρώτος οίκος από βόρεια στη δυτική πτέρυγα του Ασκληπιείου και ο μόνος με σαφή θρησκευτικό χαρακτήρα. Εδώ στεγαζόταν το ιερό της Αρτέμιδος, το νεώτερο Αρτεμίσιο του -3ου/2ου αι. Δύο ιωνικές εγκάρσιες κιονοστοιχίες με δύο κίονες διαιρούν τον ορθογώνιο οίκο (10,30 Χ 5,8) σε τρία μέρη. Η είσοδος στο εσωτερικό είναι επίσης τριμερής. Στο κεντρικό τμήμα αποκαλύφθηκε το βάθρο του κολοσσιαίου λατρευτικού αγάλματος της Αρτέμιδος Ορθίας. Μπροστά σε αυτό σώζεται η βάση τράπεζας προσφορών. Σε κυκλική διάταξη γύρω από το βάθρο του αγάλματος στέκονται έντεκα βάθρα. Σε αυτά και σε δύο ακόμη του βόρειου τμήματος είχαν στηθεί αγάλματα ιερειών και νεαρών κοριτσιών. Η ανάθεσή τους στο ιερό της θεάς είχε γίνει σταδιακά, σε μεταγενέστερους χρόνους. Αρκετά από τα γλυπτά αυτά εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο.

Κάτοψη του Αρτεμισίου με τη διάταξη των βάθρων. Στις υποθετικές αναπαραστάσεις της όψης του Οίκου Κ προς τη στοά, και της τομής του με την στοά διακρίνονται οι ιωνικοί κίονες. Στη σχεδιαστική απόδοση των όψεων των ιωνικών κιονοκράνων ενδιαφέρουσα είναι η πλάγια: τα προσκεφάλαια κοσμούνται περίτεχνα με δύο ανθοδέσμες φύλλων ακάνθου και καλάμου. Πλατειά κυλινδρική ταινία υποδηλώνει τους μίσχους των καλύκων, που σχηματίζουν «διπλό κόμπο» στο κέντρο. 

Ο βωμός της θεάς βρίσκεται στο ύπαιθρο, έξω από τη στοά. Στο ειδικό βάθρο, δίπλα του, εξέθεταν το ξύλινο λατρευτικό αγαλμάτιό της (ξόανο ή βρέτας).
Ίχνη από χαμηλά καθίσματα (εδώλια) αποκαλύφθηκαν κατά μήκος των τοίχων και στα δύο κλίτη του οίκου. Ίσως σε αυτά κάθονταν τα μέλη της Ουπησίας Αρτέμιδος, δηλαδή συμβούλιο γερόντων που είχε την επιμέλεια του ιερού. Τη μαρτυρία αυτή διασώζουν αρκετές επιγραφές της Μεσσήνης.
Το επίθετο της θεάς αναφέρεται σε επιγραφές. Ο Παυσανίας την μνημονεύει μόνον ως Φωσφόρο. Το άγαλμα εικόνιζε την Αρτέμιδα Ορθία με λαμπάδα στο χέρι (φωσφόρος) και κοντό χιτώνα με νεβρίδα (δορά ελαφιού) στον τύπο της Κυνηγέτιδος. Από το γλυπτό αυτό, που φιλοτέχνησε ο Δαμοφών, έχει βρεθεί το αριστερό χέρι με τη λαμπάδα και τμήματα του κεφαλιού και των ποδιών του.
Την Αρτέμιδα Ορθία της Μεσσήνης τιμούσαν οι γυναίκες ως προστάτιδα των παιδιών. Γυναίκες σε ώριμη ηλικία υπηρετούσαν το ιερό ως ιέρειες τελώντας και μυστικές ιεροπραξίες υπέρ γυναικών, οι οποίες ζητούσαν τη βοήθεια της θεάς. Νεαρά κορίτσια συμμετείχαν στις τελετές μύησης, δηλαδή σε τελετουργικό περάσματος από την εφηβεία στην τάξη των γυναικών. Οι γονείς αφιέρωναν στο ιερό αγάλματα των θυγατέρων τους. Ενεπίγραφο βάθρο στημένο μέσα στο ναό μας πληροφορεί, πως το άγαλμα κόρης με το όνομα Μεγώ αφιερώθηκε στη θεά από τους γονείς της, τον Δαμόνικο και την Τιμαρχίδα. Προφανώς σχετίζεται με κορμό και θραύσμα χεριού, που αποκαλύφθηκαν το Αρτεμίσιο. Ο κορμός της Μεγούς εκτίθεται στο Μουσείο.
Το μεταλλικό στέγαστρο, που καλύπτει σήμερα το Αρτεμίσιο Κ, προστατεύει τις επιγραφές και τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία αποκαλύφθηκαν στο χώρο κατά τις ανασκαφές.

Αριστερά: Μαρμάρινος κορμός της κόρης Μεγούς και το αριστερό της χέρι, που φέρει το ξύλινο αγαλμάτιο της θεάς Αρτέμιδος (ξόανο). Το ενεπίγραφο βάθρο της βρέθηκε μέσα στο ναό. Στην επιγραφή αναφέρεται το όνομα της κόρης και ότι το άγαλμά της είχε αφιερωθεί στη θεά από τους γονείς της, τον Δαμόνικο και την Τιμαρχίδα. Ο κορμός εκτίθεται στην Αίθουσα Β του Μουσείου.
Δεξιά: Άποψη του Οίκου Κ με το λατρευτικό βάθρο της Αρτέμιδος Ορθίας / Φωσφόρου, που μνημονεύεται από τον Παυσανία.

ΠΗΓΗ: ΛΗ΄ Ε.Π.Κ.Α.

Αριστομένης ο Μεσσήνιος

Μίλα Μεσσηνία: Πανάρχαιος ναός Ποσειδώνα

Στη θέση Λακαθέλα, στην περιοχή Μίλα της Τριφυλίας, έχει ανασκαφεί ένας οικισµός µε ακµή από τον -10 αι., από την εποχή δηλαδή που εγκαταλείφθηκε το προϊστορικό ∆ώριο (Μάλθη) και µετά. Η ανασκαφή της θέσης έγινε το 1972 από την αρχαιολόγο Θεοδώρα Καράγιωργα. Σε δοκιµαστική ανασκαφή αποκαλύφθηκαν τµήµατα τοίχων που ανήκαν σε ναό του Ποσειδώνα και χρονολογούνται στην υστερογεωµετρική εποχή.

Στον ίδιο χώρο με τον ναό, βρέθηκαν τα υπολείμματα ακόμα παλαιότερου ιερού κατασκευασµένο από ξύλινη ανωδοµή και στέγη, που χρονολογείται στους Μυκηναϊκούς χρόνους και το οποίο καταστράφηκε από φωτιά.

Στη θέση Λακαθέλα, στην περιοχή Μίλα, έχει ανασκαφεί ένας οικισµός µε ακµή από τον -10 αι., από την εποχή δηλαδή που εγκαταλείφθηκε το προϊστορικό ∆ώριο (Μάλθη) και µετά. Η Προϊστορική ακρόπολη της Μάλθης που έχει ταυτιστεί με το Ομηρικό Δώριο βρίσκεται 3 χιλιόμετρα στα βορειοδυτικά και κατοικήθηκε από την Πρωτοελλαδική εποχή, -3200, έως και το τέλος της Μυκηναϊκής περιόδου περίπου στο -1050. Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν οι κάτοικοι της περιοχής μετά την εγκατάλειψη της ακρόπολης της Μάλθης, που χρονολογικά ταυτίζεται με την κατάρρευση της Μυκηναϊκής εποχής, να συνέχισαν την ζωή τους στην περιοχή οικοδομώντας νέο οικισμό στην θέση Λακαθέλα.
Η ανασκαφή της θέσης έγινε το 1972 από την αρχαιολόγο Θεοδώρα Καράγιωργα. Σε δοκιµαστική ανασκαφή αποκαλύφθηκαν τµήµατα τοίχων που ανήκαν σε ναό του Ποσειδώνα και χρονολογούνται στην υστερογεωµετρική εποχή. Πρόκειται για ένα στενόµακρο κτίριο που ήταν κατασκευασµένο από λακοειδείς ασβεστολίθους. Η ταύτιση του ιερού με την λατρεία του Ποσειδώνα έγινε με βάση τα πολλά αναθήματα που βρέθηκαν από ειδώλια ίππων και βοοειδών που συνηθίζονται στην λατρεία του Θεού. 
Στον ίδιο χώρο με τον ναό, βρέθηκαν τα υπολείμματα ακόμα παλαιότερου ιερού κατασκευασµένο από ξύλινη ανωδοµή και στέγη, που χρονολογείται στους Μυκηναϊκούς χρόνους και το οποίο καταστράφηκε από φωτιά. 
Τα πρωιµότερα δείγµατα αφιερωµάτων από το ιερό στη θέση Λακαθέλα χρονολογούνται ήδη στον -10ο αι. Πρόκειται για ειδώλια ζώων και έναν διπλό πέλεκυ. Από τα ευρήµατα ξεχωρίζει ένα πήλινο αντρικό ειδώλιο του -9ου αι.. Στα υπόλοιπα ευρήµατα ανήκουν περίτµητα χάλκινα ελάσµατα. Στον -8ο αι. ανήκουν κάποια χάλκινα και πήλινα ειδώλια ζώων. Ανάµεσα στα άλλα ευρήµατα υπάρχουν αναµειγµένα και κάποια µυκηναϊκά όστρακα.
Η λατρεία στον ναό του Ποσειδώνα στη Λακαθέλα/ Μίλα συνεχίστηκε κατά την αρχαϊκή εποχή. Αυτό γίνεται φανερό από τα ευρήµατα που είναι αναµεµειγµένα και ανήκουν και στις δυο εποχές. Στα αφιερωµατικά αντικείµενα που βρέθηκαν ανήκουν όστρακα της αρχαϊκής εποχής, κάποια πήλινα ειδώλια και κεραµίδες λακωνικού τύπου. Ακόµα, στη θεµελίωση βρέθηκαν αναθήµατα µικροπλαστικής.

Ειδώλια ίππων και βοοειδών, αφιερώματα στον ναό. -10ς έως -7ος αιώνας

Ο ναός του Ποσειδώνα στη Λακαθέλα/ Μίλα συνέχισε να λειτουργεί µέχρι και τους πρώιµους κλασικούς χρόνους. Η λειτουργία του ναού στην εποχή αυτή επιβεβαιώνεται από τα λίγα όστρακα µελαµβαφών µικρών αγγείων αυτής της εποχής που βρέθηκαν στον χώρο. 

Χθόνιος Ποσειδώνας
Ο Ποσειδώνας αρχικά ήταν θεός των εγκάτων της γης, ο οποίος ήλεγχε τους σεισµούς. Με τον καιρό εξελίχθηκε σε θεό των πηγών, επειδή το νερό αναδύεται από τα έγκατα της γης και στη συνέχεια διευρύνθηκε η εξουσία του ως θεός του πελάγους. Η παρουσία των λατρευτικών χώρων για τον Ποσειδώνα είναι πιο αισθητή στους πρώιµους χρόνους και µειώνεται στη συνέχεια και αυτό ίσως να σχετίζεται µε το χθόνιο χαρακτήρα της φύσης του θεού.

Ειδώλιο βοοειδούς: Λακαθέλα -7ος αι.

Ο Ποσειδώνας είναι ένας θεός που λατρεύτηκε από πολύ νωρίς στον ελλαδικό χώρο. Το όνοµα του αναφέρεται ήδη σε πινακίδες µε Γραµµική Β’ από την Πύλο και την Κρήτη. Ιδιαίτερα στην Πύλο, η παρουσία του Ποσειδώνα είναι εντονότερη και από αυτή του ∆ία. Ο Όµηρος µάλιστα περιγράφει θυσίες προς τιµήν του από τον Νέστορα. 
 Αυτό δείχνει ως η λατρεία του Ποσειδώνα δεν είναι καινούργια στην περιοχή της Πελοποννήσου, ανάγεται στη µυκηναϊκή εποχή, γεγονός που δικαιολογεί και το χθόνιο χαρακτήρα της. Από τους µυκηναϊκούς ακόµη χρόνους ο Ποσειδώνας ήταν συνδεδεµένος λατρευτικά µε το άλογο, το οποίο στους πρώιµους χρόνους, θεωρούνταν δαιµονική έκφραση του θανάτου. 
Η λατρεία του Ποσειδώνα ως Ίππιου είναι µια λατρεία του θεού ως κυρίαρχου του Κάτω Κόσµου και αυστηρού θεού, µια µορφή λατρείας του Ποσειδώνα, που επιβίωσε µεµονωµένα σε διάφορα µέρη του Ελλαδικού χώρου. Αυτή τη µορφή είχε ο Ποσειδώνας Ίππιος και η ∆ήµητρα µε τη χθόνια υπόστασή της, όπως και ο γιος τους Αρείων ή Ερίων και κόρη τους, που µας έχει παραδοθεί µε το όνοµα ∆έσποινα.
Στην Μεσσηνία λατρεύτηκε σε πρώιµο λατρευτικό χώρο στη Λακαθέλα/ Μίλα. ∆υστυχώς, δεν υπάρχουν αρκετά ευρήµατα που να βοηθούν στην κατανόηση της λατρείας σε αυτό το χώρο. Εφόσον όµως, ο Ποσειδώνας ήταν µια θεότητα γνωστή από τους µυκηναϊκούς χρόνους και η περιοχή της Λακαθέλας σχετίζεται µε τη γειτονική Μάλθη, όπου έχει ανασκαφεί µυκηναϊκός οικισµός, ο οποίος ταυτίζεται µε το προϊστορικό ∆ώριο, η υπόθεση για τη χθόνια φύση της λατρείας στη Λακαθέλα µοιάζει πολύ πιθανή. Τα ειδώλια ίππων και βοοειδών που βρέθηκαν εκεί θυµίζουν αντίστοιχα ευρήµατα από το ιερό του Ταινάριου Ποσειδώνα στη Λακωνία.
Περισότερα για την Προϊστορική ακρόπολη της Μάλθης μπορείτε να διαβάσετε στον σύνδεσμο:
Προϊστορική ακρόπολη Μάλθης, Τριφυλία Μεσσηνία

Ελένη Μαράντου:
"Θεότητες, λατρεία και χωροθεσία λατρευτικών τόπων στην κεντρική και νότια Πελοπόννησο"

Ναός Ποσειδώνα: Διπλός πέλεκυς, -10ος αιώνας

Ειδώλια ίππων και βοοειδών, αφιερώματα στον ναό. -10ς έως -7ος αιώνας

Λατρεία Αρτέμιδος: Μοθώνη, Κορώνη και Θουρία.

 Στη Μεσσηνία, οι εμφατικές αναφορές του Παυσανία αλλά και του Στράβωνος στη λατρεία της Αρτέμιδος, οι επιγραφικές μαρτυρίες από τα ιερά, οι νομισματικές απεικονίσεις της και προπάντων τα ανασκαφικά ευρήματα από τα ιερά της Μεσσήνης, καταδεικνύουν ότι το νοτιοδυτικό άκρο της Πελοποννήσου δε διαφοροποιήθηκε από τις λατρευτικές πρακτικές των γειτόνων της, αναδεικνύοντας τη λατρεία της θεάς σε μία από τις επικρατέστερες, αν όχι την κυρίαρχη στην περιοχή.
 Με δεδομένη τη μεσσηνιακή ιδιαιτερότητα λόγω της μεγάλης διάρκειας και των συνθηκών της
σπαρτιατικής κατοχής, την απελευθέρωση με την καθοριστική συνδρομή της Θήβας και του Άργους και την επιστροφή των προσφύγων, η καταγραφή και ερμηνεία των μύθων και των λατρευτικών πρακτικών που συνδέονται με τη θεά, αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
 Εκτός από τα ιερά της Μεσσήνης που ανασκάφηκαν και δημοσιεύτηκαν λεπτομερώς από τους Αναστάσιο Ορλάνδο και Πέτρο Θέμελη, υπήρξαν σημαντικά ιερά της Αρτέμιδος και σε άλλες Μεσσηνιακές πόλεις, όπως στην Κορώνη, στην Θουρία και στην Μεθώνη, αλλά και εξωαστικά ιερά της θεάς στον Ταΰγετο.

Η ΑΡΤΕΜΙΣ ΤΗΣ ΜΟΘΩΝΗΣ

 Η Μεθώνη, βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο της Μεσσηνίας, πάνω από το  ακρωτήριο του Ακρίτα. Στον Όμηρο η πόλη ονομάζεται Πήδασος, όνομα το οποίο αναφέρουν τόσο ο Στράβων, όσο και ο Παυσανίας. Ως οικιστής της αναφέρεται ο Οινεύς, γιός του Παρθάονος, η νόθος κόρη του οποίου ήταν η Μοθώνη. Για τον Οινέα μάλιστα μαρτυρείται ότι μετά την άλωση της Τροίας επισκέφθηκε στο Άργος τον Διομήδη. 
 Το όνομα Μεθώνη χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά μετά το μεσσηνιακό πόλεμο. Ο Παυσανίας την αποκαλεί Μοθώνη, αναφέροντας ότι μετά από πρόσκληση των Λακεδαιμονίων, κατοικήθηκε από τους Ναυπλιείς, όταν εκείνοι εκδιώχθηκαν ως φιλολάκωνες από τους Αργίτες.  Το -431, στην έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου, οι Αθηναίοι προσπάθησαν ματαίως να καταλάβουν την πόλη. Στη διαμάχη Μεσσηνίων – Σπαρτιατών, οι παλαιοί Μοθωναίοι τήρησαν στάση φιλικής ουδετερότητας προς τους Μεσσηνίους, γεγονός που ενδεχομένως τους επέτρεψε να παραμείνουν στην πόλη τους και μετά την απελευθέρωση της Μεσσηνίας το -369. 
 Στα χρόνια του αυτοκράτορα Τραϊανού παραχωρήθηκε στην πόλη καθεστώς αυτονομίας.
Ως πολιούχος θεότητα της Μοθώνης αναφέρεται από τον Παυσανία η Αθηνά Ανεμώτις, στον ναό της οποίας υπήρχε λατρευτικό άγαλμα που ανέθεσε ο αργείος ήρωας Διομήδης, κατά την επιστροφή του από την Τροία. Μάλιστα ο περιηγητής αναφέρει ότι μετά την ανάθεση του αγάλματος, οι θυελλώδεις άνεμοι που σάρωναν τη χώρα της Μοθώνης κόπασαν οριστικά.
Εκτός του ιερού της Αθηνάς, ο Παυσανίας αναφέρει την ύπαρξη ενός ιερού της Αρτέμιδος («Καὶ Ἀρτέμιδος δ’ ἱερόν ἐστιν ἐνταύθα...").

Χάλκινο νόμισμα της Μεθώνης
με τη δορυφόρο Άρτεμι

 Η αρχαιολογική σκαπάνη δεν έχει έως σήμερα επιβεβαιώσει τη μαρτυρία αυτή, ωστόσο μια σειρά νομισμάτων της πόλης ενισχύουν την άποψη ότι πράγματι υπήρχε λατρεία. Πρόκειται για χάλκινα νομίσματα της εποχής του αυτοκράτορα Γέτα· εικονίζουν την Άρτεμι όρθια, στον τύπο της Κυνηγέτιδος. Με το αριστερό χέρι της στηρίζεται σε ένα δόρυ, ενώ στ’ αριστερά και στα δεξιά της θεάς στέκονται ένα ελάφι και ένα κυνηγόσκυλο αντίστοιχα.

 Η παρουσία δόρατος αντί τόξου στην παράσταση των νομισμάτων της Μεθώνης δεν πρέπει να μας ξενίζει. Δόρυ κρατούσε το χάλκινο άγαλμα της θεάς που είχε στηθεί στην κορυφή της Ιθώμης στα χρόνια του Αριστοδήμου. Δόρυ κρατά η θεά και σε έξη μεσσηνιακά ημιοβόλια της εποχής των Ιουλίων – Κλαυδίων, στον εμπροσθότυπο των οποίων εικονίζεται με κοντό χιτώνα, όρθια στα δεξιά· στηρίζεται με το δεξί χέρι σε έναν κίονα, και με το αριστερό της σε ένα δόρυ. Στα πόδια της κάθεται το κυνηγόσκυλό της.

Η απεικόνιση της Αρτέμιδος ως δορυφόρου είναι αρκετά συνηθισμένη και σε σπαρτιατικά νομίσματα: Σε νόμισμα της εποχής του Καρακάλλα, η θεά, που ταυτίζεται με την Άρτεμι Αστρατεία, εικονίζεται όρθια, στραμμένη προς τα αριστερά, φορά κοντά χιτώνα και ενδρομίδες, κρατά με το δεξί της χέρι πιθανόν ένα τόξο και με το αριστερό ασπίδα και δόρυ. Σε ένα άλλο νόμισμα, επίσης των ρωμαϊκών χρόνων, η θεά εικονίζεται και πάλι όρθια, στραμμένη προς τα αριστερά. Φορά κοντό χιτώνα και στο αριστερό της χέρι δόρυ. Δίπλα της βρίσκεται το κυνηγόσκυλό της. Μία ακόμη σειρά χάλκινων νομισμάτων της πόλης της Μεθώνης που κόπηκε στα χρόνια της Ιουλίας Δόμνας και του Γέτα, εικονίζει την Άρτεμι να κυνηγά, κρατώντας ένα τόξο και ένα βέλος. Η θεά παριστάνεται και πάλι στον τύπο της Κυνηγέτιδος.

Η ΠΑΙΔΟΤΡΟΦΟΣ ΤΗΣ ΚΟΡΩΝΗΣ 

Η αρχαία Κορώνη τοποθετείται στα βορειοδυτικά του μεσσηνιακού κόλπου, στο σημερινό Πεταλίδι, όπου κάτω από τη σύγχρονη κωμόπολη και στο λόφο της «ακρόπολης» που δεσπόζει πάνω από αυτή, έχει αποκαλυφθεί σημαντικός αριθμός μνημείων. Ο Παυσανίας κατά την περιήγησή του στη Μεσσηνία, διατρέχει τις μεσσηνιακές ακτές, περιγράφοντας την πόλη ως εξής:

«Κορώνη δέ ἐστι πόλις ἐν δεξιᾷ τοῦ Παμίσου πρὸς θαλάσσῃ τε καὶ ὑπὸ τῷ 

ὅρει τῇ Μαθία…Τὸ μὲν δὴ ὄνομα τὸ ἀρχαῖον εἶχεν Αἴπεια· ἐπεὶ δὲ ὑπὸ θηβαίων 

κατήχθησαν ἐς Πελοπόννησον, Ἐπιμηλίδην φασὶν ἀποσταλέντα οἰκιστὴν 

καλέσαι Κορώνειαν, εἶναι γὰρ αὐτὸν ἐκ Κορωνείας τῆς βοιωτῶν, τοὺς δὲ 

μεσσηνίους ἐξ ἀρχῆς τε οὐ κατορθοῦν περὶ τὸ ὄνομα καὶ μᾶλλον ἔτι ἀνὰ 

χρόνον ἐκνικῆσαι τὸ ἐκεῖνον ἁμάρτημα. Λέγεται δὲ καὶ ἕτερος λόγος, ὡς τοῦ 

τείχους τὰ θεμέλια ὀρύσσοντες ἐπιτύχοιεν κορώνῃ χαλκῇ. Θεῶν δέ ἐστιν 

ἐνταῦθα Ἀρτέμιδός τε καλουμένης Παιδοτροφοῦ καὶ Διονύσου καὶ Ἀσκληπιοῦ 

ναὸς· τῷ μὲν δὴ Ἀσκληπιῷ καὶ Διονύσῳ λίθου, Διὸς δὲ σωτῆρος χαλκοῦν 

ἄγαλμα ἐπὶ τῆς ἀγορὰς πεποίηται. Χαλκοῦν δὲ καὶ ἐν ἀκροπόλει τῆς Ἀθηνᾶς τὸ 

ἄγαλμά ἐστιν ἐν ὑπαίθρῳ, κορώνην ἐν τῇ χειρὶ ἔχουσα. Εἶδον δὲ καὶ τοῦ 

Ἐπιμηλίδου μνῆμα· ἐφ’ ὅτῳ δὲ τὸν λιμένα ἀχαιῶν καλοῦσιν, οὐκ οἶδα».

 Η παραθαλάσσια πόλη λοιπόν, η οποία αρχικά ονομαζόταν Αίπεια, μετά την απελευθέρωση της Μεσσηνίας το -369 και με πρωτοβουλία του Βοιωτού οικιστή Επιμηλίδη, επανιδρύθηκε και μετονομάστηκε σε Κορώνεια / Κορώνη. Λίγο παρακάτω, ο Παυσανίας σημειώνει την παρουσία του τάφου του Επιμηλίδη, ενώ αναφερόμενος στο λιμάνι της πόλης παραθέτει την πληροφορία ότι οι ντόπιοι το ονόμαζαν «λιμένα των Αχαιών». Από τις επίσημες λατρείες της Κορώνης, ο περιηγητής κάνει λόγω για ένα υπαίθριο άγαλμα της Αθηνάς που κρατούσε στο χέρι κορώνη, ανιδρυμένο στην ακρόπολη, ένα χάλκινο άγαλμα του Διός Σωτήρος στην αγορά της πόλης, αλλά και έναν ναό αφιερωμένο στην ασυνήθιστη, ομολογουμένως τριάδα της Αρτέμιδος Παιδοτρόφου, του Διονύσου και του Ασκληπιού

Άρτεμις Παιδοτρόφος
 Το προσωνύμιο Παιδοτρόφος που προσδιορίζει της λατρεία της Αρτέμιδος στην Κορώνη και δεν απαντάται πουθενά αλλού στον ελληνικό κόσμο, παραπέμπει στην ιδιότητα της τροφού και προστάτιδας των παιδιών που έφερε η θεά. Μολονότι δε διευκρινίζεται εάν η φροντίδα της αφορούσε σε αγόρια ή κορίτσια, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το επίθετο αποτελεί παραλλαγή της Κουροτρόφου, της δημοφιλέστερης ίσως ιδιότητας της θεάς στη Μεσσηνία που χαρακτηρίζει και τις άλλες λατρείες της (Ορθία - Φωσφόρος και Λιμνάτι). 
 Η ιδιότητα της Παιδοτρόφου δεν αποτελεί ασφαλώς αποκλειστικό προνόμιο της θεάς. Θεές όπως η Ήρα, η Εκάτη και η Γαία, είχαν την επιμέλεια των παιδιών, ωστόσο η προστασία της Αρτέμιδος επικεντρωνόταν στη βοήθεια που τους προσέφερε για τη μετάβασή τους στο κατώφλι της ενηλικίωσης. 
 Ως φύλακας των ορίων ανάμεσα στον κόσμο της άτακτης εφηβείας και της έγγαμης ενηλικίωσης, η θεά περιφρουρούσε την αρμονική ένταξή τους. Η προστασία της προσφερόταν στα αγόρια, κυρίως όμως στα κορίτσια, ως τη μετάβασή τους, διά της γαμήλιας τελετής, από το status της νύμφης στο status της γυνής.



Η ΔΑΔΟΦΟΡΟΣ ΘΕΑ ΤΗΣ ΘΟΥΡΙΑΣ 

 Από την περίοικο πόλη της Θουρίας, στα νοτιοανατολικά της Μεσσήνης, προέρχεται μία σειρά χάλκινων νομισμάτων των χρόνων της Ιουλίας Δόμνας (φωτο δεξιά). Η Άρτεμις εικονίζεται στον οπισθότυπο, όρθια και στραμμένη προς τα αριστερά. Το σώμα της αποδίδεται μετωπικά, ενώ η κεφαλή κατά τομή. Φορά μακρύ χιτώνα ζωσμένο στο ύψος του στήθους, με απόπτυγμα και κόλπο. Στα χέρια της κρατά δύο δάδες. Την παράσταση συνοδεύει επιγραφή με το εθνικό όνομα ΛΑ(ΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ) ένδειξη των ισχυρών δεσμών της μεσσηνιακής πόλης με τη γειτονική Σπάρτη.
 Παρόλο που έως σήμερα δεν έχει επιβεβαιωθεί η λατρεία της στην θουριατική επικράτεια, η απεικόνιση της Αρτέμιδος στα νομίσματα της πόλης είναι δηλωτική της αυξημένης βαρύτητας της λατρείας της, παρά την αδιαμφισβήτητη κυριαρχία της λατρείας της Αθηνάς, ως πολιούχου θεότητος.
 Κατά τον Νικόλαο Παπαχατζή η απεικόνισή της βασίστηκε στη μορφή λατρευτικού αγάλματος σε θουριατικό ιερό, κατά τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους. Η ανεπαρκής ομολογουμένως, επιγραφική μαρτυρία για λατρεία της Αρτέμιδος ως Ουπισίας στη γνωστή επιγραφή που αφορά στις συνοριακές διαφορές με τους Μεγαλοπολίτες, αποτελεί τη δεύτερη ένδειξη ότι η θεά λατρευόταν εκεί.
 Η απεικόνιση της Αρτέμιδος στον τύπο της δαδοφόρου υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλής κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους Η θεά συχνά μάλιστα παριστάνεται άοπλη, με μία ή δύο δάδες, στα χέρια, συνοδευόμενη από το αγαπημένο της κυνηγόσκυλο. Η παρουσία των πυρσών και η χρησιμότητά τους κατά τις νυχτερινές διελεύσεις οδήγησε στην ταύτιση της δαδοφόρου με
μακρύ, ποδήρη χιτώνα, με την Άρτεμι Εκάτη ή την Άρτεμι Εννοδία. Η πιο γνωστή απεικόνιση της Αρτέμιδος ως δαδοφόρου προέρχεται ασφαλώς από τη γειτονική Μεσσήνη και σχετίζεται με τη λατρεία της Ορθίας – Φωσφόρου – Ουπησίας. Η μεσσηνιακή δαδοφόρος απεικονίζεται ωστόσο στον τύπο της Κυνηγέτιδος, σε αντίθεση με τη θουριακή. Ομοίως, σε νομίσματα αυτοκρατορικών χρόνων από τη σύμμαχο πόλη της Θουρίας τη Σπάρτη, η Άρτεμις απεικονίζεται στον τύπο της Κυνηγέτιδος εν κινήσει· τρέχει προς τα δεξιά, κρατώντας δάδες και στα δύο της χέρια, ενώ τη συνοδεύει το αγαπημένο της κυνηγόσκυλο.
Τέλος, από τον αρκαδικό Ορχομενό προέρχεται σειρά χάλκινων νομισμάτων της εποχής του Σεπτιμίου Σεβήρου, που εικονίζουν τη θεά, με κοντό χιτώνα, κρατώντας έναν πυρσό σε κάθε της
χέρι. Η απεικόνιση έχει ταυτιστεί με την Άρτεμι Υμνία, ιερό της οποίας υπήρχε στη συνοριακή γραμμή Ορχομενού - Μαντινείας. Διαπιστώνεται λοιπόν ότι ο τύπος της δαδοφόρου Αρτέμιδος με μακρύ χιτώνα δεν απαντάται στη νότια και κεντρική Πελοπόννησο, εξαιρουμένης ασφαλώς της Θουρίας. Το γεγονός αυτό μας ωθεί στην αναζήτηση της ερμηνείας της θουριακής υπόστασης της θεάς αλλού.

Από την ελληνιστική Πτολεμαΐδα προέρχεται ενεπίγραφη, αναθηματική στήλη του -2ου αιώνα, που απεικονίζει τη θεά να στέκει όρθια. Το κάτω μέρος του σώματος και το κεφάλι αποδίδονται σε στάση 3/4, ενώ το στήθος της αποδίδεται κατενώπιον. Με το λυγισμένο δεξί της χέρι κρατά κοντή δάδα, ενώ με το αριστερό κρατά λοξά μία άλλη. Πίσω της εικονίζονται ένα άλογο σε καλπασμό και ένα σκυλί που τρέχει προς τα αριστερά, αμφότερα ζώα ιερά που συνδέθηκαν με τη θεά. Η επιγραφή της στήλης την αναφέρει ως Ενοδία, επιτρέποντας την ταύτιση της μορφής με τη θεά, μολονότι έχει ερμηνευτεί και ως Άρτεμις.
 Σε ένα άλλο μαρμάρινο, αναθηματικό ανάγλυφο από την Πέλλα (-2ος έως -1ος αι.), που πιθανότατα απεικονίζει την Εν(ν)οδία, η θεά παριστάνεται κατενώπιον, να πατά και στα δύο της πόδια, προβάλλοντας ελαφρά το αριστερό. Φορά πέπλο με απόπτυγμα και κόλπο και ιμάτιο – επίβλημα. Με το αριστερό της, λυγισμένο χέρι κρατά κάθετα μακριά δάδα. Στο άλλο της χέρι, το οποίο κατεβαίνει προς τα κάτω, κρατά λοξά κοντή δάδα, με την οποία φαίνεται να ανάβει σχηματοποιημένο κυλινδρικό βωμό στα αριστερά της.
 Η παρουσία του εθνικού ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ στα θουριατικά νομίσματα των ρωμαϊκών χρόνων επιβεβαιώνει ότι η πόλη, ακόμη και μετά τη μεσσηνιακή ανεξαρτησία, διατηρούσε ισχυρούς δεσμούς με την πρώην κυρίαρχο της περιοχής, τη Σπάρτη. Πάρα την ίδρυση και υπεροχή της Μεσσήνης μεταξύ των μεσσηνιακών πόλεων – κρατών, η Θουρία, εκμεταλλευόμενη και τη σχέση με τη Σπάρτη, φαίνεται ότι διατήρησε αυτή την ιδιότυπη, δυσυπόστατη τοπική ισχύ της, υπογράφοντας ακόμη και ξεχωριστές συνθήκες για την οριοθέτηση της επικρατειάς της. 

Μαρμάρινο ανάγλυφο από
την Πέλλα. Εικονίζει τη θεά
Εν(ν)οδία

 Οι απεικονίσεις της Αρτέμιδος Εν(ν)οδίας και της Εν(ν)οδίας παραπέμπουν αναπόφευκτα στη θουριακή Αρτέμι, όπως αυτή παριστάνεται στα νομίσματα της πόλης. Η απουσία επιβεβαιωμένων σχέσεων της Θουρίας με τις πόλεις του βορρά, μας υποχρεώνει να αναζητήσουμε την ερμηνεία της μέσα σε ένα στενότερο, τοπικό πλαίσιο. Η παρουσία της πόλης στο σταυροδρόμι πεδινών, αλλά και ορεινών, διαμέσω του Ταϋγέτου, οδικών αξόνων με κατεύθυνση τη Μεσσήνη, την Αρκαδία και τη Λακωνία, αποτελεί πολύτιμο τοπογραφικό στοιχείο για την ερμηνεία της πολυπρόσωπης ταυτότητας της πόλης.
 Συνεπώς φαίνεται εξαιρετικά πιθανό, ότι η κομβική, με την κυριολεκτική σημασία του επιθέτου, παρουσία και δράση της πόλης εκφράστηκε και μέσω των λατρευτικών πρακτικών ιδίως των αυτοκρατορικών χρόνων, όταν η εισαγωγή τους υπήρξε συνηθέστερη και ευκολότερη. Η λατρεία της Αρτέμιδος – Εν(ν)οδίας ως προστάτιδας των οδών, των σταυροδρομιών, των οδοιπόρων, αλλά και αποτροπαϊκής, απέναντι σε πιθανούς κινδύνους, φαίνεται ότι αποτελούσε την καλύτερη επιλογή για τη ρωμαϊκή Θουρία, σε μια εποχή που το προβαλλόμενο από τους Ρωμαίους πρότυπο της Diana Laphria, κυριαρχούσε όχι μόνο στις λατρευτικές πρακτικές αλλά και σε αρκετούς νομισματικούς τύπους πελοποννησιακών πόλεων.

Κουρσούμης Σωκράτης

Χάρτης της Μεσσηνίας με τις αρχαίες θέσεις λατρείας της Αρτέμιδος.
Σε παρένθεση αναφέρονται τα σημερινά ονόματα των θέσεων