Ποταμός Πάμισος, Θεός Επήκοος

Ο ποταμός της Μεσσηνίας Πάμισος έχει όνομα που είναι προελληνικό, συνεπώς γλωσσικά εισχωρεί στα βάθη της προϊστορίας. Παράλληλα για τον ίδιο ποταμό μαρτυρείται από αρχαίες πηγές, φιλολογικές και αρχαιολογικές, ότι στο χώρο που βρίσκονται οι πηγές του είχε μιαν έντονη, μακροχρόνια και δυναμική λατρεία. Εξ άλλου οι σχετικές μαρτυρίες βεβαιώνουν ότι η τοπική λαϊκή λατρεία για τον ποταμό Πάμισο ήταν αρκετά διαφορετική από την αντίστοιχη των άλλων ποταμών. Δεν έχει ερμηνευθή ικανοποιητικά αυτού του είδους η λατρευτική απόκλιση, που έχει πραγματοποιηθή στην αρχαία Μεσσηνία. Μήπως λοιπόν είναι δυνατό τώρα, να την προσδιορίσουμε, ή έστω να την πλησιάσουμε περισσότερο; Σ' αυτό τον ειδικό σκοπό αποβλέπει η παρούσα ανακοίνωση.
Έξη επί μέρους υποδιαιρέσεις θα εξετασθούν αμέσως πιό κάτω, οι επόμενες: 1) Η επίσημη ετήσια θυσία στον ποταμό Πάμισο. 2) Tο είδος των μικρών αναθημάτων. 3) Ο αρχαίος ναός του θεού Παμίσου. 4) Οι επιγραφικές μαρτυρίες, 5) Ο Πάμισος ως θεός θεραπευτής. 6) Η νέα ερμηνεία που μπορεί να προταθή τώρα για το σχετικό πρόβλημα.

A.

1) Η επίσημη ετήσια θυσία στον ποταμό. 
 Ο Συβότας, βασιλιάς και γιός του Δωτάδα, από τη γενιά του Κρεσφόντη, όρισε ο εκάστοτε βασιλιάς της Μεσσηνίας μιά φορά κάθε χρόνο να κάνει θυσία στον ποταμό Πάμισο. Η πληροφορία ανήκει στον Παυσανία και το αρχαίο κείμενο έχει ως εξής: «Συβότας δε ο Δωτάδα τώ ποταμώ κατεστήσατο τώ Παμίσω κατά έτος έκαστον θύειν τον βασιλεύοντα»1.
Η λατρεία στον ποτάμιο θεό Πάμισο ήταν μιά από τις πολύ παλιές και οπωσδήποτε τις προδωρικές λατρείες του λαού της Μεσσηνίας. Άλλες της αυτής κατηγορίας ήσαν η του Ιθωμάτα Διός, η του Μαχάονος γιού του Ασκληπιού, η της γνωστής Μερόπης κόρης του Τριόπα, η των Νικομάχου και Γοργάσου, υιών του Μαχάονος, και η του Ευρύτου στο Καρνάσιον άλσος κοντά στην Ανδανία. Πρόκειται για έξη προδωρικές λατρείες, που με την εισβολή των Δωριέων είχαν παραμεληθή, ενώ αργότερα και με πρωτοβουλία των Δωριέων βασιλέων της Μεσσηνίας επαναφέρονται ή αναδιοργανώνονται. Αυτή είναι η πληροφορία του Παυσανία και παράλληλα αυτό είναι το συμπέρασμα των νεώτερων μελετητών2.
Οργανωτής συνεπώς της λατρείας του θεού Παμίσου ήταν ο Συβότας, ο γιός του Δωτάδα. Αυτός όρισε (σωστότερα καθιέρωσε, όρισε με νόμο, «κατεστήσατο» κατά την έκφραση του Παυσανία) η εορτή να είναι ετήσια και να συνοδεύεται με θυσία. Αλλά δεν γνωρίζουμε σε ποιόν χώρο έπρεπε να τελείται η ετήσια, αυτή εορτή. Επειδή όμως σημαντικά στοιχεία της μετέπειτα λατρείας έχουν βρεθή ακριβώς πάνω στις πηγές του ποταμού, κοντά στο σημερινό χωριό Άγιος Φλώρος, είναι σχεδόν βέβαιο ότι και η αρχαιότατη λατρεία πρέπει κανονικά να γινόταν εκεί. Είναι δηλαδή πολύ φυσικό η λατρεία των αρχαϊκών, κλασικών και μεταγενεστέρων χρόνων να συνέχιζε να γίνεται, όχι μόνο στην ίδια ποτάμια θεότητα αλλά και στον ίδιο ιερό χώρο όπου γινόταν κατά τους προϊστορικούς χρόνους.

2) Το είδος των μικρών αναθημάτων. 
Στις ανασκαφές, που έχουν κάμει οι Σουηδοί αρχαιολόγοι, εκεί στις πηγές του ποταμού, έχουν βρεθή αντικείμενα που χρονολογούνται από το -500, και φτάνουν έως τους τελευταίους χρόνους της Αρχαιότητας (+300). Έχομε δηλαδή να κάμουμε με μιαν αδιάκοπη τοπική λατρεία, η οποία διαρκεί τουλάχιστον οκτακόσια χρόνια. Και μόνο του το σπουδαίο τούτο στοιχείο φανερώνει τη μεγάλη ζωτικότητα που είχε στον μεσσηνιακό λαό η λατρεία αυτή.
Τα μικρά εκείνα αντικείμενα είναι κυρίως χάλκινα και πήλινα, και απεικονίζουν ανθρώπους, θεούς και ήρωες, όπως και ζώα. Στην τελευταία ομάδα κυριώτερες μορφές είναι του ταύρου και των κατσικιών. Με τη μορφή του ταύρου γνωρίζομε ότι εικονιζόταν ο ίδιος ο ποτάμιος θεός Πάμισος3, ενώ με τις μορφές των κατσικιών πρέπει να δηλωνόταν το συχνότερο λαϊκό είδος θυσίας που συνηθιζόταν εκεί. Ανάμεσα στα πολυάριθμα μικρά αναθήματα υπάρχουν και αρκετά που παριστάνουν μικρά παιδιά με παραμορφωμένα τα πόδια, και επίσης μια άλλη πολυπληθής ομάδα που αποτελείται από πολλά μικροσκοπικά πήλινα αγγεία4. Αυτά τα αγγεία, έτσι μικρά που ήσαν, δεν είχαν καμιά χρηστικότητα. Απλώς χρησίμευαν μόνο ως αναθήματα στον θεό. Και ήσαν επίτηδες μικρά και φθηνά, για να είναι προσιτά και στους πιό φτωχούς προσκυνητές.
Γίνεται φανερή η λαϊκή νοοτροπία. Εφόσον δηλαδή η μορφή ενός αφιερώματος είναι σωστή, το μέγεθος ή η ύλη του αφιερώματος έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Με αυτού του είδους όμως τον συμβιβασμό ικανοποιείται ευκολώτερα η λατρεία των πολλών και των πολύ φτωχών.
Με την παρουσία λοιπόν όλων αυτών των πολλών και μικροσκοπικών αναθημάτων βεβαιωνόμαστε για τα εξής δύο σημαντικά. Ότι η λατρεία στις πηγές του ποταμού Παμίσου ήταν κατ' εξοχήν λαϊκή. Και ότι μια και ο λαός πολύ επίστευε σ' αυτή τη συγκεκριμένη λατρεία, η αντοχή της στον χρόνο παρέμενε ισχυρή. Οι οκτακόσιοι χρόνοι που έχουν βεβαιωθή από τα ανασκαφικά ευρήματα, αντιπροσωπεύουν τον μικρότερο χρονικό κύκλο από τη μακρά διάρκεια της εκεί τοπικής λατρείας5.

Ιερό Παμίσου: Πολύ μικρά πήλινα αναθήματα. Μουσείο Καλαμάτας.

3) Ο ναός του θεού Παμίσου. 
Στις ανασκαφές που έγιναν κατά τα έτη 1929, 1933 και 1934 από την Σουηδική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, έχει αποκαλυφθή ένας μικρός ναός του θεού Παμίσου. Ο ναός έχει βρεθή κοντά στο χωριό Άγιος Φλώρος, βορεινά του χωριού και πολύ κοντά στον δημόσιο δρόμο Αγίου Φλώρου και Σκάλας, χαμηλότερα όμως από τον δρόμο. Στο σημείο εκείνο και ολόγυρα αναβλύζουν οι πηγές του ποταμού. Ο ναός είναι δωρικός, με δύο κίονες στην πρόσοψη και ανάμεσα στις παραστάδες, και είναι σχεδόν τετράγωνος. Οι εξωτερικές διαστάσεις του κρηπιδώματος είναι 7.42X 8,75. Στο κρηπίδωμα έχει χρησιμοποιηθή μόνο ασβεστόλιθος, ενώ το υπόλοιπο κτίριο έχει γίνει από πωρόλιθο με επίχρισμα6.
Ανατολικά του μικρού ναού βρίσκεται ο μεγάλος βωμός που συνδέεται με τον κύριο ναό με λίθινη «ράμπα». Το στοιχείο τούτο της ράμπας αποτελεί συχνό αρχιτεκτονικό γνώρισμα ιδίως στους ναούς της Πελοποννήσου. Εξ άλλου ο σηκός του μικρού ναού έχει στην ανατολική είσοδο ένα στενό διάδρομο, ενώ στο βάθος και κοντά στον δυτικό τοίχο υπάρχει ένα χαμηλό κτίσμα με πωρόλιθους, που μοιάζει σαν θεμέλιο γιά το βάθρο του λατρευτικού αγάλματος. Ο καθαρισμός όμως του εσωτερικού του κτίσματος αυτού, που προχώρησε σε βάθος 1,55μ., έδωσε πάρα πολλά αναθήματα απ' αυτά τα πολύ μικρά, για τα οποία έχει γίνει λόγος πιό πάνω.
Γίνεται φανερό ότι είναι σωστή η ερμηνεία που έχουν δώσει οι ανασκαφείς, ότι δηλαδή πρόκειται για έναν «βόθρο προσφορών» προς τον ποταμό Πάμισο. Πιθανή φαίνεται και η υπόθεση που έχουν κάμει οι ανασκαφείς, ότι δηλαδή δεν έφταναν οι πολλές πηγές με το άφθονο νερό που βρίσκονται ολόγυρα στον μικρό ναό, αλλά και ότι μέσα στο βάθος του «βόθρου προσφορών» ίσως βρισκόταν κάποια μικρή πηγή, ώστε η λατρευτική επικοινωνία με τον θεό και ποταμό Πάμισο να ήταν εκεί άμεση7.

Εφόσον έχουμε ολόγυρα στον μικρό ναό την πολλαπλή υδάτινη παρουσία του θεού Παμίσου, με τις άφθονες πηγές του που βρίσκονται γύρω από τον ναό, νομίζω ότι δεν χρειαζόταν μέσα στον ναό κανένα πρόσθετο λατρευτικό άγαλμα του ποταμού. Η παρουσία του θεού ολόγυρα ήταν κυριολεκτική και έντονη. Μπορούσε θαυμάσια, συνεπώς, να υπάρχει λειτουργικά μόνο ο «βόθρος προσφορών» που δεν αποκλείεται να επικοινωνούσε -κάπως άμεσα- και με μιάν από τις πηγές του ποταμού. Ίσως μάλιστα η μικρή εκείνη πηγή στο δυτικό εσωτερικό του μικρού ναού να ήταν ιδιαίτερα εξαιρετική και ιδιόρρυθμη. Ίσως δηλαδή να είχε χλιαρό νερό, αφού και σήμερα μιά από τις πολλές πηγές εκεί στον Αγιο Φλώρο έχει επίσης χλιαρό νερό. Μάλιστα αυτή η θερμή πηγή βρίσκεται και σήμερα πολύ κοντά στον αρχαίο ναό. Είναι συνεπώς φυσικό -και σύμφωνο με την ιδιοσυστασία της αρχαίας λατρείας- μιά πηγή με ζεστό νερό να μπορεί να υποδηλώνει αμεσότερη τη θεϊκή παρουσία. Άλλωστε είναι γνωστό ότι και ο Θέρμιος Απόλλων σε παρόμοιαν αιτία οφείλει την ονομασία του, καθώς και την ειδική λατρεία του ως Θερμίου και θεραπευτού.

B'

4) Μαρτυρίες επιγραφικές. 
 Δύο αναθηματικές επιγραφές, που αναφέρονται ονομαστικά στον Πάμισο και βρέθηκαν εκεί στον μικρό αρχαίο ναό, είναι ιδιαίτερα πολύτιμες.
Η πρώτη είναι γραμμένη πάνω σε μιά μαρμάρινη στήλη που καταλήγει στην κορυφή της σε γείσο. Η στήλη έχει την ανάγλυφη παράσταση ενός ορμητικού ταύρου, που φυσικά εικονίζει τον ίδιο τον θεό Πάμισο. Είναι γνωστό ότι και ο Αχελώος, όπως και άλλοι ποταμοί, εικονίζονταν με τη μορφή ταύρου. Το ανάγλυφο είναι έργο επιχωρίου τεχνίτη του -2ου αιώνος και επάνω από την ανάγλυφη παράσταση βρίσκεται μια επιγραφή με δύο λέξεις, συγκεκριμένα με ένα κύριο όνομα που έχει σκόπιμα σβηστή και με τη δοτική «ΠΑΜΙΣΩI» που σημαίνει σε ποιόν έχει γίνει η αφιέρωση. Κάτω από την ανάγλυφη μορφή του ταύρου8 είναι χαραγμένη δεύτερη επιγραφή πάλι με δύο λέξεις, τις εξής: «Ασκλαπόδωρος Παμίσω».
 Η ερμηνεία που έχει δοθή και μου φαίνεται απόλυτα σωστή είναι ότι ο Ασκλαπόδωρος χρησιμοποίησε την αρχαιότερή του στήλη σαν βάθρο του δικού του αφιερώματος που το εφάρμοσαν πάνω στο γείσο της κορυφής της στήλης. Υπάρχει μάλιστα επάνω εκεί και η όρθογώνια τρύπα που επίτηδες είχαν κάμει για να στερεωθή το άγνωστό μας ανάθημα. Συνάγεται συνεπώς ότι για να κάμει όλα αυτά ο νεώτερος τεχνίτης: α) Χρησιμοποίησε την αρχαιότερή του επιγραφή σαν βάθρο στο νέο αφιέρωμα. β) Έξυσε όμως και έσβησε το όνομα του αναθέτη της αρχικής επιγραφής, αφού του ήταν εμπόδιο.
Θα προσθέσω μια δική μου παρατήρηση. Αφού έσβησε το όνομα του αναθέτη, γιατί δεν έσβησε στη συνέχεια και το άλλο όνομα: Γιατί δηλαδή άφησε τη δοτική «Παμίσω».

Η ερμηνεία είναι απλή. Περιφρόνησε τον παλαιό αναθέτη και τον διέγραψε. Δεν τόλμησε όμως να περιφρονήσει και το όνομα του θεού, στον οποίο θα αφιέρωνε και το δικό του ευλαβικό ανάθημα. Φοβήθηκε την αγανάκτηση του επιχωρίου θεού και την αναπόφευκτη εκδίκηση.
Η δεύτερη αναθηματική επιγραφή είναι αρκετά νεώτερη9. Ενώ η πρώτη ήταν του -2ου αιώνος, η δεύτερη ανήκει στους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους. Πρόκειται για το βάθρο ενός αναθήματος, που φέρει την επιγραφή: "Δέξιππος ευχήν επηκόω Παμίσω".
Πρόκειται για μιαν επιγραφή ιδιαίτερα αξιόλογη, και τούτο επειδή μας παραδίδει ένα πολύτιμο λατρευτικό επίθετο για τον τιμώμενο ποτάμιο θεό. Ο θεός αυτός είναι "επήκοος", επακούει δηλαδή και βοηθάει αυτούς που τον έχουν ανάγκη. Εισακούει τις επικλήσεις και προσευχές με παρόμοιο τρόπο, όπως και ο δικός μας Άγιος Νικόλαος. Οι συχνότατες επικλήσεις των σημερινών ελλήνων ναυτικών, και τα συχνότατα και χαρακτηριστικά αφιερώματα στις παραθαλάσσιες εκκλησίες του Αγίου Νικολάου, φανερώνουν όχι μόνο το μέγεθος αλλά και την ποιότητα της νεοελληνικής λαϊκής λατρείας, που μάλιστα είναι πανελλήνια. Εξ άλλου πανελλήνια είναι και η λατρευτική έννοια που εκφράζεται για την Παναγία με το λατρευτικό της επίθετο «Γοργοεπήκοος». Είναι η νεοελληνική Γοργοπακούσα όπως την αποκαλεί ο λαός, αυτή που αμέσως εισακούει και αμέσως προστρέχει. Με αυτά τα δύο νεοελληνικά παραδείγματα νομίζω ότι γινόμαστε ικανοί να εκτιμήσουμε τη σημασία που είχε τότε, για τους πιστούς του ποταμού Παμίσου, το χαραγμένο στη μεταγενέστερη επιγραφή επίθετο «επήκοος». Βέβαια η λατρεία του Παμίσου δεν υπήρξε πανελλήνια, αλλά έμεινε αυστηρά περιορισμένη στην περιοχή των πηγών του. Υπήρξε όμως λατρεία γνήσια και είχε έναν θαυμάσιο δυναμισμό. Τούτο δεν το μαρτυρεί απλώς το νέο του επίθετο «επήκοος». Το μαρτυρούν προπάντων οι εκατονταετηρίδες, κατά τις οποίες ο Πάμισος εθεωρείτο πραγματικά «επήκοος» των πτωχοτέρων λαϊκών στρωμάτων της Μεσσηνίας.

Ως προς αυτές τις πολλές εκατονταετηρίδες θα ήθελα να προσθέσω τα ακόλουθα: Το όνομα Πάμισος θεωρείται γλωσσικά προελληνικό. Άρα έρχεται από τα βάθη της Προϊστορίας. Γιατί όμως να μην έρχεται από τα ίδια βάθη και η λατρεία του, ώστε να μην αποκλείεται να είναι και αυτή προελληνική; Ήδη από τον Παυσανία έχομε μάθει ότι η λατρεία του θεού Παμίσου ήταν τουλάχιστο προδωρική. Και για να την αναδιοργανώσει ο βασιλιάς Συβότας όρισε να γίνεται στο εξής και επίσημη ετήσια θυσία. Δεν αρκούν συνεπώς οι πολλοί και οι πτωχότεροι προσκυνητές. Και ο ίδιος ο βασιλιάς της Μεσσηνίας ερχόταν μιά φορά το χρόνο, σε τακτή ημερομηνία εορτής, και επρόσφερε επίσημη θυσία στον Πάμισο: «τώ ποταμώ καιεστήσατο τώ Παμίσω κατά έτος έκαστομ θύειν τον βασιλεύοντα»10.

Γ΄ 

5. Πάμισος, θεός θεραπευτής. 
Φτάνομε τώρα σε μιάν άλλη και σπουδαία πληροφορία που την έχει διασώσει, αλλά και την αναφέρει βιαστικά και χωρίς σχόλια, ο περιηγητής Παυσανίας. Ξεκινώντας ο περιηγητής από τη Θουρία και προχωρώντας προς την Αρκαδία, συναντά τις πηγές του Παμίσου κοντά στο σημερινό χωριό Άγιος Φλώρος, όπου και ο αρχαίος μικρός ναός του ποταμού. Και αφιερώνοντας γιά τον εκεί χώρο μια σύντομη φράση αναφέρει τα εξής: «Στο δρόμο καθώς πηγαίνεις από τη Θουρία προς την Αρκαδία, βρίσκονται οι πηγές του Παμίσου και πάνω σ’ αυτές στα μικρά παιδιά γίνονται θεραπείες». Το αντίστοιχο αρχαίο κείμενο του Παυσανία έχει την εξής μορφή: «Ιόντι δε εκ Θουρίας ώς επί Αρκαδίας εισίν αί πηγαί του Παμίσου και επ’ αυταίς παισί μικροίς ακέσματα γίνεται"11.
Θαύματα λοιπόν ιαματικής μορφής -«ακέσματα», όπως αποκαλούνται- επίστευαν οι αρχαίοι Μεσσήνιοι ότι γίνονταν εκεί στις πηγές του ποταμού Παμίσου, με αποτέλεσμα άρρωστα μικρά παιδιά να βρίσκουν τη θεραπεία τους. Επιβάλλεται όμως να μην προσπεράσουμε και εμείς -όπως ο αρχαίος περιηγητής- αυτή την πληροφορία.
Πρώτα-πρώτα, γίνεται φανερό ότι έχομε να κάμουμε με μιαν ιδιόρρυθμη τοπική λατρεία. Μικρά άρρωστα παιδιά γίνονταν εκεί καλά. Η νέα αυτή πληροφορία εξηγεί με σαφήνεια το πλήθος των μικρών αναθημάτων, μικρών σε αντίστοιχη σμίκρυνση, όπως μικρά είναι και τα παιδιά. Εξηγεί επίσης και τη μακροβιότητα της τοπικής λατρείας. Μόνο μιά πρόσθετη αλλά και ειδική θεραπευτική ιδιότητα του θεού θα ήταν ικανή να συντηρεί τη ζωτικότητα της τοπικής λατρείας και να της εξασφαλίζει την συνεχή επιβίωσή της.
Δυστυχώς όμως ο αρχαίος περιηγητής δεν μας λέει, από τι ακριβώς μπορούσε να υποφέρουν εκείνα τα μικρά παιδιά, και ποία ήταν η γιατρειά τους. Πάντως ο γονιός, του οποίου γιατρευόταν -ή είχε την ελπίδα ότι θα γιατρευόταν- το άρρωστο μικρό παιδί του, αφιέρωνε, ή έδινε να ρίξουν, στον ιερό «βόθρο προσφορών» ένα μικρό ανάθημά του, ευχαριστήριο αφιέρωμα στον θεό για τη βοήθεια που έδωσε ή που θα έδινε στο άμεσο μέλλον. Και ο θεός ήταν αληθινά «επήκοος». Τόσο ο Ασκλαπόδωρος, όσο και ο Δέξιππος, στις δύο επιγραφές που γνωρίσαμε, αντιπροσωπεύουν δύο επωνύμους από τις χιλιάδες των άλλων ανωνύμων πιστών. Υπήρξαν όλοι τους ευλαβικοί προσκυνητές των πηγών του Παμίσου, είπαν με θέρμη ψυχής κάποιαν «ευχήν» -όπως την ονομάζει και η επιγραφή του Δεξίππου- και έφυγαν έπειτα με ψυχική ηρεμία, ξαλαφρωμένοι λίγο από τα προβλήματά τους, με στήριγμα την ελπίδα για μιά γρήγορη και ουσιαστική θεραπεία.

Δ΄

Για να αντιληφθούμε όμως την ειδική θεραπεία που ο ποταμός Πάμισος έφερνε στα άρρωστα μικρά παιδιά, το σωστότερο είναι να γνωρίσουμε τι περίπου επίστευαν οι αρχαίοι σχετικά με τα ποτάμια. Αναφέρω τρείς περιπτώσεις.
Πρώτη περίπτωση: 
Από την Ιλιάδα μαθαίνουμε χρήσιμες λεπτομέρειες σχετικά με τη λατρεία του ποταμού Σπερχειού. Στις πηγές του Σπερχειού, όπως το βεβαιώνει ο ίδιος ο Αχιλλέας λίγο πριν ανάψουν την πυρά για να κάψουν τον νεκρό Πάτροκλο, υπήρχε τέμενος και βωμός ευωδιαστός12. Σ' αυτό τον ποταμό -και ειδικά πάνω σ' εκείνο τον βωμό του Σπερχειού- είχε κάμει τάμα ο Πηλεύς να σφάξει για χάρη του ποταμού πενήντα κριάρια, αρκεί να γύριζε πίσω γερός ο Αχιλλέας.
Ένα δεύτερο τάμα ήταν ότι ο Πηλεύς τα μακριά μαλλιά του νεαρού Αχιλλέα θα τα έκοβε στις πηγές και θα τα αφιέρωνε13 στον ποταμό Σπερχειό, τον ποταμό της Φθίας. Δεν εβοήθησε όμως ο ποταμός, ώστε όλα αυτά να γίνουν πραγματικότητα. Γι' αυτό και τώρα ο Αχιλλέας, γνωρίζοντας πιά ότι δεν πρόκειται να γυρίσει στην αγαπημένη πατρίδα, κόβει τα μαλλιά του και τα χαρίζει στον νεκρό Πάτροκλο, σαν μια ακόμη απόδειξη της μεγάλης τους φιλίας.
Οι λόγοι του Αχιλλέα, που κοιτάζοντας προς τη θάλασσα14 τους απευθύνει στον Σπερχειό, έχουν ώς εξής:
"-Σπερχεί, άλλως σοί γε πατήρ ηρήσατο Πηλεύς,
κείσέ με νοστήσαντα φίλην ές πατρίδα γαίαν 
σοί τε κόμην κειρέειν δέξειν θ' ιερήν εκατόμβην,
πεντήκοντα δ' ένορχα παρ’ αυτόθι μήλ΄ ιερεύσειν
ές πηγάς, όθι τοι τέμενος βωμός τε θυήεις.
ώς ηράθ’ ο γέρων, συ δέ οι νόον ουκ ετέλεσσας. 
νυν δ’ επεί ου νέομαι γε φίλην ές πατρίδα γαίαν, 
Πατρόκλω ήρωϊ κόμην οπάσαιμι φέρεσθαι"15. 
 Αξίζει να προσέξουμε το βαθύτερο λατρευτικό νόημα στη φράση «σύ δέ οι νόον ουκ ετέλεσσας». Ενώ δηλαδή ο Πηλεύς σου είπε την προσευχή του, εού Σπερχειέ, δεν πραγματοποίησες αυτή τη θέλησή του. Εσύ άρα δεν υπήρξες «επήκοος»,
Ημπορούσε λοιπόν ο Σπερχειός, αν πολύ το ήθελε, να είχε προφυλάξει τον Αχιλλέα. Αυτή είναι η αντίληψη του Ομήρου και των ανθρώπων της εποχής του. Αν ήθελε ο Σπερχειός, τότε θα είχε εισακούσει την «ευχή», θα είχε γίνει αληθινά «επήκοος» και ο Αχιλλέας θα γύριζε οπωσδήποτε πίσω. Αντίθετα ο Πάμισος και θέλει και μπορεί να ιατρεύσει, γιατί είναι «επήκοος». Και στη συνέχεια δέχεται τα αναθήματα στο δικό του «τέμενος», τον μικρό ναό του και τον βωμό του.
Δεύτερη περίπτωση: 
Οι ποταμοί εθεωρούντο από τους αρχαίους Έλληνες ως «κουροτρόφοι». Οι αρχαίοι επίστευαν ότι οι ποταμοί βοηθούσαν όχι μόνο στην ευφορία της γης, αλλά και στην ευγονία των ανθρώπων. Οι Έλληνες μάλιστα μετά τον -6ον αιώνα συνήθιζαν να χρησιμοποιούν ονόματα παρμένα από ορισμένα ποτάμια, έτσι γράφει ο Martin Nilsson, ο γνωστός θρησκειολόγος16. Παρόμοια ονόματα δίνονταν σε παιδιά από γονείς που ένιωθαν ευγνωμοσύνη σε γειτονικούς ευεργέτες ποταμούς17. Αναφέρω μερικά ονόματα αυτής της όμάδας18: Κηφισόδοτος ή Κηφισόδωρος, αυτός που τον έδωσε στους γονείς του ο Κηφισός. Ασωπόδωρος ή Ισμηνίας ή Ισμηνόδωρος, εκείνος που τον χάρισαν στους γονείς του οι βοιωτικοί ποταμοί, ο Ασωπός κοντά στις Πλαταιές και ο Ισμηνός στη Θήβα19.
Τρίτη περίπτωση: 
Διδακτικά είναι επίσης όσα έχει γράψει ο Μ. Nilsson γενικά για τους ποταμούς20: «Στα παλιά χρόνια τα ποτάμια (στην Ελλάδα) ήσαν ιερά. Ποτέ δεν περνούσε στρατός από ποτάμι, χωρίς να κάνει θυσία σ’ αυτό. Ο Ησίοδος πάλι συμβουλεύει, διαβαίνοντας κανείς ένα ποτάμι να ειπεί μια προσευχή και να βρέξει τα χέρια του στο νερό. Όταν ο έφηβος έκοβε τα μακριά μαλλιά του, αφιέρωνε τις μπούκλες του στο γειτονικό ποτάμι».

Ε'. 

Ολα τα πιό πάνω εξηγούν ικανοποιητικά τις εξής τρεις έννοιες: Γιατί στην Αρχαιότητα οι ποταμοί ήσαν ιεροί. Γιατί υπήρχε ειδική λατρεία που απευθυνόταν σ' αυτούς. Και γιατί οι ποταμοί εθεωρούντο και ως Κουροτρόφοι.
Δεν μας διαφωτίζουν όμως αρκετά και ως προς το γιατί ειδικά ο Πάμισος είχε κατ’ επέκταση θεωρηθή ως ένας θεός θεραπευτής στην αρρώστεια των μικρών παιδιών. Θα προσπαθήσω πιό κάτω να αναζητήσω την πιθανή λύση σ’ αυτή την αινιγματική περίπτωση. Σωστό όμως είναι πριν από κάθε άλλο να προσδιορίσουμε ποίο είναι το πρόβλημα.
Το συγκεκριμένο λοιπόν πρόβλημα είναι ότι, ενώ γενικά όλοι οι ποταμοί θεωρούνται ευεργέτες, χορηγοί ευφορίας στη γη και ευγονίας στους ανθρώπους, και συνεπώς ενώ είναι και Κουροτρόφοι που παρακολουθούν μάλιστα το μικρό παιδί από τη γέννησή του έως το τέλος της εφηβείας του οπότε και δέχονται σαν προσφορά ευγνωμοσύνης την κομμένη κόμη του εφήβου, ξαφνικά τώρα, εδώ στη Μεσσσηνία, ο ποταμός Πάμισος γίνεται ειδικά και θεραπευτής στα μικρά παιδιά, όταν εκείνα τύχει να αρρωστήσουν σοβαρά. Γιατί έχει γίνει αυτή η μεταβολή; Πρόκειται για μιαν απλή επέκταση του ρόλου του Κουροτρόφου ποταμού; Ή μήπως ως αρχική αφετηρία υπήρξε κάποια άλλη συγκεκριμένη αιτία;
Έχω τη γνώμη ότι η περίεργη εξαίρεση, ειδικά με τον Πάμισο, ίσως πρέπει να αναζητηθή, όχι μόνο στο ότι ανάμεσα στις πηγές του έχει και μια μικρή πηγή με χλιαρό νερό, αλλά και στο ότι πιθανώτατα έχει μεσολαβήσει η επίδραση μιάς πιθανής παρετυμολογικής ερμηνείας του ονόματος του ποταμού.
Γνωρίζομε ότι το όνομα Πάμισος θεωρείται προελληνικό και ότι ετυμολογικά και σημασιολογικά είναι δυσερμήνευτο. Είναι πολύ φυσικό, συνεπώς, οι κάτοικοι της Μεσσηνίας των αρχαϊκών χρόνων να είχαν κατ’ επανάληψη διερωτηθή, τι να εσήμαινε το όνομα του ποταμού τους που όπως γράφει ο Παυσανίας21 τον ελάτρευαν από τους προδωρικούς χρόνους.

Ιερό Παμίσου: Χάλκινα αναθήματα με την μορφή κατσικιών. Εθν. Αρχ. Μουσείο Αθηνών

Παρόμοιες παρετυμολογικές απόπειρες ερμηνείας συνέβαιναν κατ’ επανάληψη γιά πολλά κύρια ονόματα, χωρίς να εξαιρούνται τα ονόματα των ποταμών. Γνωστότερη περίπτωση είναι η σχετική με τον Αχέροντα. Ο ποταμός Αχέρων, καθώς είχε συνδεθή με τη μυθολογική παρουσία του κάτω στον Αδη, παρετυμολογήθηκε ενωρίς ώς εξής: Αχέρων, "ο άχεα ρέων", ο ποταμός δηλαδή που κυλάει μέσα στα νερά του τις μεγάλες πίκρες. Φυσικά πρόκειται, όχι για γλωσσική ερμηνεία, αλλά για παρετυμολογία. Εξ άλλου, η παρετυμολογία αποτελεί το αναπόφευκτο καταφύγιο, προκειμένου για ονόματα ξενικά. Ένα πρόχειρο παράδειγμα από τη νεοελληνική λαϊκή λατρεία. Ο προφήτης Ελισσαίος, με το ακατάληπτο εβραϊκό όνομά του, έχει παρετυμολογηθή και σχετισθή με τη λύσσα, σε βαθμό που γράφεται ώς Αι-Λυσσέας22.
Ανάλογα και ο Πάμισος, με το ακατάληπτο προελληνικό όνομά του -και με το μακρό ι στην παραλήγουσά του- ήταν εύλογο να αποτελεί «πρόκληση» για λαϊκή παρετυμολογία λατρευτικής μορφής. Δύο λύσεις μπορεί να υπάρξουν. Ή Πάμισος (σε παρετυμολογικό συνδυασμό με το ούσ. μίσος) μπορεί να είναι ένας ποταμός ανελέητος και εκδικητικός, ή αντίστοιχα (ώς Πάμ-ισος, παρετυμολογικά) ένας ποταμός που ρυθμίζει ή αποκαθιστά την ίση αναλογία, την ισόποση και σωστή παρουσία.
Φυσικά είναι γλωσσικά αδύνατη και η μία και η άλλη ερμηνεία. Αν π.χ. το όνομα ήταν σύνθετο (παν-μίσος), έπρεπε να είχε τύπο τουλάχιστο Παμ-μίσος ή έστω Πάμ-μισος, αν όχι Παμ-μισητικός (που είναι το ορθό), κατά τα ανάλογα Πάμ-μουσος κ.λ.π. Εξ άλλου, αν σχηματιζόταν ως σύνθετο παν και ίσος, όφειλε να είναι Πάν-ισος, κατά τα ανάλογα πάν-αισχρος, πάν-εσθλος κ.λ.π. Στη διαδικασία όμως των παρετυμολογιών δεν πρωταγωνιστεί η λογική, ούτε η επιστημονική σκέψη, απλώς κυριαρχούν η συμπτωματική ομοηχία και το εκάστοτε συναίσθημα. Ακόμη και η Ελένη, απλώς επειδή συνέπεσε να καταστραφή ο στόλος των Αχαιών κατά την επιστροφή τους, ούτε λίγο, ούτε πολύ, έχει γίνει Ελέναυς, η καταστρέψασα τάς ναύς. Γνωρίσαμε πιό πάνω και την περίπτωση του Αγίου Ελισσαίου, που ενώ είναι εντελώς ανύποπτος και αμέτοχος της ιατρικής, τελικά, έχει μεταβληθή σε Άγιον που θεραπεύει τη λύσσα. Τη νέα ιδιότητά του την δημιούργησε και την επέβαλε μια απλή σύμπτωση, το «ομόηχο» που είναι απαραίτητο για να ικανοποιεί πρόχειρα την κάθε λαϊκή ετυμολογία. Ενώ λοιπόν στην περίπτωση του Παμίσου ο οιοσδήποτε «ομόηχος» συσχετισμός απορρίπτεται από την επιστήμη, ωστόσο παρετυμολογικά η συναισθηματική λαϊκή αναζήτηση όχι μόνο τον εμπνέεται, αλλά και δικαιούται να τον επιβάλλει ως λατρεία.
Αν λοιπόν ο Πάμισος συνεσχετίσθη κάποτε παρετυμολογικά με το ούσ. μίσος, θα ήταν ο ποτάμιος θεός που όχι μόνο προκαλούσε σοβαρές παθήσεις, αλλά και αντίστροφα -με ανάλογους μειλιγμούς, με τελετουργικό λουτρό στις πηγές του και με ικανά αφιερώματα στον ιερό χώρο του,- «μετεστρέφετα» και γινόταν ο μόνος κατάλληλος θεραπευτής. Η ψυχολογία αυτού του είδους είναι συχνή, τόσο μέσα στην αρχαία λαϊκή λατρεία, όσο και μέσα στην αντίστοιχη νεοελληνική.
Εξ άλλου, αν ο Πάμισος στη λαϊκή συνείδηση είχε θεωρηθή ότι είχε κάποια άμεση σχέση με το επίθετο ίσος (και τα ισόποσας, ισόζυγος, ισοσκελής κ.λ.π), τότε βρίσκουν την τέλεια ερμηνεία τους τα πολλά αρχαιολογικά ευρήματα που ήσαν ριγμένα μέσα στον «βόθρο προσφορών». Εκεί παριστάνονται κάποια μικρά παιδιά, που έχουν τα πόδια τους παραμορφωμένα. Αυτά τα άτυχα μικρά παιδιά κατόρθωναν να περπατήσουν και να ιδούν τελικά και τα δυό πόδια τους να γίνονται «ίσα» και κανονικά, ιδίως να γίνονται ισομεγέθη, μόνο αφού θα είχαν πάει στις πηγές του Παμίσου, του ποταμού που έκανε «ίσα» και τα δύο παραμορφωμένα πόδια.
Τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι αναμφισβήτητα και παριστάνουν μικρά παιδιά με τα πόδια παραμορφωμένα. Αλλά και η φιλολογική μαρτυρία είναι επίσης αναμφισβήτητη, αφού η θεραπεία των μικρών παιδιών, εκεί στις πηγές, επιβεβαιώνεται από τον Παυσανια: "εισίναι πηγαί του Παμίσου και επ’ αυταίς παισι μικροίς ακέσματα γίνεται"23.

Κώστα Ρωμαίου, Καθηγητού Πανεπ.- Ακαδημαΐκου
Ποταμός Πάμισος, Θεός Επήκοος
Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών

Σημειώσεις
1. Παυσανίας 4, 3, 10.
2. Βλέπε σχετικά Νικ. Α. Παπαχατζή, Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις (εκδ. Εκδοτικής Αθηνών, 1979), τ. Μεσσηνιακά και Ηλιακά, σελ.47, σημ.5 και πιό κάτω, σελ.109-112, ιδίως την σημείωση2.
3. Η απεικόνιση του Παμίσου με τη μορφή ταύρου είναι ανάγλυφη πάνω σε αναθηματική στήλη και βρέθηκε στις ανασκαφές στις πηγές του ποταμού. Εικόνα της δημοσιεύεται και από τον Νικ. Α. Παπαχατζήν, ένθ' άν, σελ.112 αρ.37.
4. Pauli- Wissowa, λ. Πάμισος. εκεί διατυπώνεται και η γνώμη ότι η πηγή με το χλιαρό νερό πρέπει να ήταν η «κουροτρόφος» που βοηθούσε τα μικρά παιδιά. Τελικά η άποψη αυτή δεν γίνεται αποδεκτή από τον συντάκτη του άρθρου,
5. Για μερικά από τα στοιχεία που αναφέρονται, βλέπε Νικ. Παπαχατζήν, ένθ’ άν. σελ.110-111 και εικ.35. Τα υπόλοιπα είναι δικές μου σκέψεις.
6. Παπαχατζής, ένθ’ άν, σελ.111, εικ.36.
7. Παπαχατζής, ένθ’ αν. σελ.111, εικ.35. 
8. Βλέπε σχετικά πιό πάνω σελ.2, σημ.2. Η ανάγλυφη στήλη βρίσκεται τώρα στο Μουσείο της Καλαμάτας.
9. Παπαχατζής, ένθ' άν. σελ.10.
10. Παυσανίας, 4, 3, 10. 
11. Παυσ. 4, 31, 3-4.
12. Ιλιάς 23, 148.
13. Ιλιάς 23, 146.
14. Ιλιάς 23, 143. Ο στίχος έχει ώς εξής όχθήσας δ’ άρα είπεν ιδών επί οινοπα πόντον.

15. Ιλιάς 23, 144-15t. 
16. Στο βιβλίο του Greek Popular Religion (Columpia University press, 1940) σελ. 10. Βλέπε και την ελλ. μετάφραση «Ελληνική Λαϊκή Θρησκεία» (μετάφρ. Ι. Θ. Κακριδή) 1953, στη σελ.8-9,
17. Παπαχατζής, ένθ’ άν, σελ.112, όπου ό λόγος για θεοφόρα κύρια όνόματα, που προέρχονται από ονόματα ποταμών. Παλαιότερη πηγή ο M. Nilsson (ένθ’ αν. σελ.8), όπου εξηγεί το όνομα Κηφισόδοτος ως δώρο του Κηφισού.
18. Βλέπε σχετικά Παπαχατζήν, ένθ’ άν, σελ.12, 
19. Ελληνική Λαϊκή Θρησκεία, σελ.8.

20. Ελλην. Λαϊκή Θρησκεία, σελ.8. 
21. Βλέπε Παπαχατζήν, ένθ' άν, σελ. 109, σημ.2.

22. Επετηρίς Aαογρ. Αρχείου 5 (1950) σελ.71: «Του Προφήτου Ελισσαίου (14 Ιουνίου), όνομα δημώδες Αι-Λυσσαίας... Οι γεωργοί δεν καματεύουν την ημέραν αυτήν, διότι παθαίνουν λύσσα αυτοί και τα ζώα τους». Ο Αι-Λυσσέας δηλαδή έχει τη δύναμη να προκαλεί μιάν ομόηχη ιδιότητα, και ας μή την είχε ποτέ πριν.

23. Παυσ., 4, 3, 4.

Φωτογραφίες και σχέδια του ναού του Θεού Παμίσου και των ευρημάτων από την έκδοση "The Swedish Messinia Expedition" 1938